ملاحظاتي درباره زيباشناسي نگارگري اسلامي

Observations on the Aesthetics of Persian Painting

نوشته‌هاي فراواني درباره نگارگري ايراني در دست است كه عموماً براي تبيين زيباشناسي اين هنر به آموزه‌هاي عرفاني و به‌ويژه عالم خيال يا عالم مثال استناد كرده‌اند. برخي از مهم‌ترين نظريه‌پردازان اين حوزه (كربن، بوركهارت، شووان، نصر و رينگن‌بِرگ) با تكيه بر آرا ابن عربي كوشيده‌اند ثابت كنند كه زيباشناسيِ نگارگري ايراني برخاسته از آموزه عرفاني «عالم خيال» است. مسيله محوري اين مقاله مبتني است بر اين‌كه پيوند زدن مفاهيم متافيزيكي عالم خيال به زيباشناسي نگارگري مبناي نظري و روش‌شناختي مستحكمي ندارد، زيرا اولاً ابن عربي و ساير پيروانش از طرح آموزه عالم خيال هدفي هستي‌شناختي (مراتب وجود) و معرفت‌شناختي (معرفت الله) را دنبال مي‌كرده‌اند؛ ثانياً شواهد و قراين چنداني در دست نيست كه ثابت كند نگارگران و نقاشان الزاماً با تعاليم عرفاني ابن عربي آشنا بوده يا بدان گرايش داشته‌اند؛ ثالثاً، بنابر ديدگاه‌هاي عرفاني، شهود عالم خيال شروطي دارد و صرفاً عارف واصل و حكيم كامل قادر است در آن سير و سياحت كند. بنابراين، تصوّر اين‌كه نگارگران همگي به چنين مراتبي دست يافته‌اند دور از ذهن به نظر مي‌رسد و شواهد چنداني هم براي اثبات آن در دست نيست. در مقابل، كوشيده‌ايم نشان دهيم كه با رجوع به خود آثار نگارگري بهتر مي‌توان به وجوه زيباشناختي آن‌ها پي برد.

There are several studies pertaining to Perisian painting which explain its aesthetics on the basis of mysticism and the notion of imaginal world. This point of view bears some methodological problems. Some of the prominent scholars (Burckhardt, Nasr, Ringgenberg), refering to Ibn Arabi’s mystical notions, have tried to show that the specific aesthetics of Persian painting has been derived from the imaginal world. Our aime here is to show that establishing the aesthetics of Persian painting on the basis of imaginal world’s metaphysics lacking seriously the theoretical and methodological rigour. Firstly, Ibn Arabi and his heirs’ conception of imaginal world was first of all ontological (hierarchy of Being) and epistemological (knowledge of God). Secondly, there are not overwhelming proofs which could demonstrate that Persian painters were initiated to this notion. Thirdly, achieving to imaginal world through mystical intuition is conditioned by asceticism and purifying rituals, which are not necessarily familiar to Persian painters almost working in the court of Sultans. We will try to show that considereing these painting in themselves is the genuine way to establish their aesthetics principles.