قحط و غلاي 1288ق در خراسان: زمينه، روند و تبعات اقتصادي

Famine in Khorasan in 1288 AH: background, process and economic consequences

قحطی 1288ق در ایران موضوع پژوهش‌های نسبتاً پرشماری بوده است كه با بررسی این واقعه به گونه‌ای كلی، علل و نتایج كوتاه مدت قحطی و نیز واكنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار داده‌اند. این رویكرد موجب اظهاراتی كلی و تعمیم غیرموجه نتایج پژوهش‌های مذكور به سراسر ایران گشته است. مقاله حاضر پژوهشی موردی درباره قحطی 1288ق در خراسان است كه علاوه بر خود قحطی، تبعات آن را در اقتصاد محلی ایالت مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های این پژوهش ضمن اثبات نادرستی تعمیم نتایج بررسی‌های كلی قحطی به سراسر ایران، نشان می‌دهد كه همه نواحی خراسان به یكسان تحت تأثیر قحطی قرار نگرفت. بلكه این بلیه موجب افزایش ثروت و جمعیت در ولایات شمالی به زیان ولایات مركزی و جنوبی ایالت، گردید. افزون آن كه قحط سالی، در كنار مرگ‌ومیر با مهاجرت و جابجایی جمعیت همراه بود كه این، اعتبار داده‌های آماری برخی از منابع را با تردید مواجه می سازد. همچنین، اقتصاد محلی، گذشته از خسارت، بزودی تغییرات را در الگوی زمینداری به زیان مالكیت خصوصی و در نوع كشت تجربه كرد كه هر یك از این تحولات، خود منشأ تغییرات بعدی در خراسان شدند.

The 1288 AH famine in Khorasan has been the subject of numerous studies having examined the event with special focus on its causes and short-term effects as well as the reaction of the people and the state to it. This approach has led to general statements and unjustified generalization of the results of such research to the whole Iran. The present article is a case study of the 1288 AH famine in Khorasan and examines, in addition to the famine itself, its consequences on the local economy of the province. The findings of this research prove the fallacy of generalizing the results of general investigations of the famine to the whole country; and in addition it shows that all areas of Khorasan were not equally affected by the famine. Instead, the catastrophe increased the wealth and population in the northern provinces at the expense of the loss for central and southern provinces. Furthermore, the famine was associated with mortality, migration and population displacement, which in turn leads to more skepticism as regards the validity of the statistical data of some resources. Moreover, the local economy, apart from the damages it received, soon experienced transformations in the pattern of land ownership at the expense of private property and the type of cultivation, whereby each of these developments were the origin of subsequent changes in Khorasan.