بررسي تطبيقي قانون‌گذاري در آراء «شيخ فضل‌الله نوري» و «ميرزاي نائيني»

A comparative study of legislation in the views of ‘Sheikh Fazlollah Nouri’ and ‘Mirza Mohammad Hussein Naini’

قانون‌گذاری از مفاهیم و موضوعات مورد بحث میان جریان‌های سیاسی و مذهبی مختلف در دوران مشروطه بوده است كه متناسب با تعریفی كه هر یك از جریان‌ها از قانون‌گذاری و حیطه آن در اسلام ارائه داده‌اند مواضع مختلفی در برابر نهضت مشروطیت كه یكی از اصول اصلی آن قانون و قانون‌گذاری است اتخاذ كرده‌اند. آراء شیخ فضل‌الله نوری و میرزای نائینی به‌عنوان نمایندگان دو جریان مهم كه در تقابل با یكدیگر بودند در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است و در پاسخ به سؤال از «جواز و عدم جواز قانون‌گذاری و قلمرو آن در آراء این دو عالم عصر مشروطه»؛ مسائلی چون تفاوت رأی در حداقلی و حداكثری بودن محدوده قانون‌گذاری بشر (عرفیات و غیر منصوصات)، تفاوت اجتهادی در فهم متفاوت از متون دینی (فهم متفاوت از نظام سیاسی شیعه در عصر غیبت)، اختلاف در مبانی و چگونگی استفاده از ادله استنباط احكام و اختلاف در دیدگاه انسان شناسانه و دین‌شناسانه؛ به‌عنوان دلایل اختلاف برشمرده می‌شود. در نتیجه در هر دو دیدگاه امكان قانون‌گذاری برای جامعه بشری وجود دارد كه این قانون‌گذاری با استناد به دلایل شرعی و به كمك اجتهاد از سوی «سلطان صاحب شوكت» یا «مجلس شورای ملی» در قلمرو مشخص و با شروط خاصی (عدم تغایر با اسلام یا مطابقت با اسلام) صورت می‌گیرد.

Legislation was one of the concepts and issues of intense debate among different political and religious currents in the Persian Constitutional Era In accordance with the definitions each of these streams of thought provided for legislation and its scope in Islam, various positions were held against the Constitutional Movement having law and legislation as part of its main principles. In this article, the views of Sheikh Fazlollah Nouri and Mirza Mohammad Hussein Naini as representatives of two important currents that were at odds with each other are discussed. And in response to the question of permissibility and non-permissibility of legislation and its territory in the views of these two scholars of the Constitutional Era, a number of issues are mentioned as the reasons for the variety of opinions. These issues include difference of opinions in the range of human legislation, being minimum or maximum (the conventional and the non-authoritative), jurisprudential differences in different understandings of religious texts (different understandings of the political system during the Ghaybah or the Occultation), differences in principles and the methodology of using evidences to infer rules, difference in perspectives towards man and religion. As a result, both views acknowledge the possibility of legislation for human society, where this legislation is based on canonical reasons and fulfilled through Ijtihad of ‘sovereign ruler’ or ‘the National Assembly’ in an identifiable territory and under certain terms and conditions (not being incompatible with Islam or being consistent with Islam).