اصلاح ساختار دولت عباسي در نيمه دوم سده سوم (250 ـ 395 هـ.ق)

Reform of Abbasidsʹʹ Government Structure in the Second Half of Third Century AH

نيمه دوم سده سوم هجري و دوره زمامداري سه خليفه، معتمدبالله (256ـ 279هـ)، معتضد (279-289هـ) و مكتفي (289-295هـ)، با بازيابي اقتدار دستگاه خلافت عباسي و تجديد سازمان آن همراه بود. اين فرآيندِ اصلاحي كه ابواحمد موفق (م.278هـ) آن را آغاز كرد و ابوالعباس معتضد درخشان‌ترين چهره آن بود، در ميان دو دوره انحطاط قرارگرفت؛ نخستين دوره، دوره سامرا بود كه در آن سربازبردگان ترك و غير ترك زمام خلافت را به دست گرفتند و دومين دوره كه با خلافت مقتدر (295-320هـ) آغاز شد، شاهد فساد دربار، فروپاشي ديوان‌سالاري و گسيخته شدن سازمان نظامي بود و با ورود بويه‌اي‌ها به بغداد (334هـ) پايان گرفت. ساختاري كه در اين دوره پديد آمد، داراي چند ويژگي بود: تمركز قدرت در نهاد خلافت، تمركز ديوان‌سالاري و برتري نهادن آن بر نيروي نظامي، جلوگيري از واگذاري اقطاع در برابر خدمات اداري و نظامي و در آخر، ايجاد سپاهيان دايمي و مزدبگير. در اين نوشتار فرآيند اجراي اين اصلاحات با تاكيد بر دگرگوني در ساخت نظامي، بررسي و واكاوي مي شود.

The second half of the third Hijri century, coinciding with the reign of three caliphs, al-Mu’tamid (256-79 AH), al-Mu’tadhid (279-89 AH), and al-Muktafi (289-95 AH), Abbasids restored their authority and renewed their organization. This reform process which was began by Abu Ahmad al-Muwaffaq (d. 278 AH) and reached its climax at the time of Abu al-Abbas al-Mu’tadhid stood between two decline periods: the first one is known as the period of Samarra, when the Turkish and non-Turkish slave soldiers assumed the reign of the caliphate, and the second one which started with the reign of al-Muqtadir (295-320 AH), witnessed the corruption of the court, the collapse of bureaucracy, and the destruction of the military organization and ended by the Buwayhids entrance in Baghdad in 334 AH. The created structure had several features: concentration of power in the caliphate, concentration of bureaucracy and its supremacy to military force, prevention of land granting in return to administrative or military services, and lastly, development of a permanent wage-earner army. The administrative procedures of these reforms are going to be studied in present paper, with an emphasis on transformation on military construct.