بررسي مستندات روايي قاعده معذوريت مجتهد و سير تحول پذيرش آن در شيعه

The study of narrative documentaries of the excusable rule of jurisprudent(Mujtahid) and the process of its acceptanceʹs evolution in Shiite religious

قاعده روایی "لِلْمُصِیبِ أَجْرَانِ وَ لِلْمُخْطِئِ أَجْرٌ وَاحِدٌ" كه در این پژوهش از آن به «نظریه معذوریت» تعبیر شده، تلخیص روایتی منقول از عمرو بن عاص و ابو هُریره، در كتب حدیثی اهل سنت می‌باشد، كه بیشتر در جواز اجتهاد و اثبات عقیده مخطئه به آن استناد شده و شیعه آن را تلقی به قبول نموده است. در این مقاله برای تبیین علل ردّ یا قبول یا شهرت این روایت در بین علمای شیعه از زمان حضور تا عصر حاضر، به بررسی سیر تلقی به قبول آن پرداخته شده است. به این منظور پیش از پرداختن به آراء شیعه در این باب، ابتدا صحت روایت بنابر معیارهای اهل سنت اثبات شده، و سپس به اجمال چگونگی بهره‌گیری از آن توسط علمای اهل سنت ذكر شده است، تا تصویری از فضای جامعه اسلامی در قرون مختلف ترسیم گردد.بررسی‌ها نشان می‌دهد كه معذوریت مخطئ در شیعه در قرن هفتم، به دنبال جدایی كامل معنای اجتهاد و قیاس در بین امت اسلامی، توسط محقق حلی رسماً پذیرفته و برای آن ادله‌ای عقلی بیان شد كه فقهاء و اصولیون قرون بعد در تكمیل و تقویت آن كوشیدند؛ تا در قرن13 به خاطر هماهنگی اصول مأخوذ از روایت توسط اهل سنت با اصولی كه شیعه بر اساس كتاب و سنت و عقل پذیرفته، بر تلقی به قبول روایت اذعان شد.

The narrative principle “One who attains the truth has two rewards and the one mistaken has one reward” defined as "the theory of excuse" in this study, is a summary of a tradition on the authority of Amr b. ‘As and Abu Horayreh in the Sunni hadith books which has been mostly referred to in the field of ijtehad (practicing religious jurisprudence), proving the Mokhta`eh principle. This principle has been considered as acceptable by the Shiites. In the present paper, in order to define the reasons for Shiite scholars’ different approach to this principle, from rejection to acceptance and fame, its status among them from the time of Imams (PBUT) up to the contemporary era, has been studied.  Meanwhile before dealing with the verdicts of the Shia in this regard, the authenticity of the narration according to Ahl-al Sunnah has been proved primarily, and then their utilization of this principle has been elaborated in order to illustrate the scholastic environment of Islamic society in different centuries. The studies show that after  the complete separation of the concept of ijtehad  and analogy among Islamic Ummah, the excuse of the mistaken (ma’zuriat mokhti) was formally accepted in seventh century in Shia by Mohaghegh Helli and intellectual evidences were elaborated for it , which was completed and enforced by  jurisprudents of  the next generations. Then in 13th century, this actually Sunni principle was accepted, due to its coordination with the Shiite principles based on the Book, Sunnah and intellect.