مقايسة خرد در شاهنامه با متون ايراني پيش از اسلام بر اساس زبانشناسي متن

Reason in Shahnameh and Pre-Islamic Iranian Texts Based on Text Linguistics

خرد و خردگرایی از مفاهیم و بن‌مایه‌های كلیدی و بنیادین شاهنامه است. مسلماًشاهنامه به واسطة اخذ روایات تاریخی از متون ایرانی قبل از اسلام و شاهنامه ابومنصوری و دیگر خداینامه‌ها و روایات شفاهی مقتبس از موبدان و دیگر مورخان آگاه به علوم زرتشتی، تا حدی از اندیشه‌های اوستایی و زرتشتی اثر پذیرفته است و مسلماًفردوسی نیز متأثر از عقاید دینی خویش بوده است؛ هرچند تأثیر دیگر نحله‌های فكری و اجتماعی بر وی نیز نمی‌تواند دور از انتظار باشد. در این مقاله با شیوة زبانشناسی متنبه مقایسة ابیات شاهنامه با متون ایرانی پیش از اسلام بر مبنای ارتباط اجزای كلام با یكدیگر در محور همنشینی پرداخته‌ایم. پس از بررسی مشخص ‌شد كه بخش عمده‌ای از جنبه‌های خرد در شاهنامه هماهنگ با و متأثر از متون ایرانی قبل از اسلام است و بخش‌های دیگری در شاهنامه دیده می‌شود كه در منابع ایرانی وجود ندارد كه مسلماً از نبوغ فردوسی یا متأثر از فرهنگ‌های دیگر است و همچنین جنبه‌هایی از خرد در متون ایرانی پیش از اسلام قابل مشاهده است كه در شاهنامه ذكر نشده است. این موضوع تا حدی نشان از خردگرایی منحصر‌به‌فرد فردوسی است كه مشخص می‌كند خردگرایی در شاهنامه تقلید صرف از یك منبع و مأخذ نیست. 

In Shahnameh, one of the basic concepts and motifs is rationality. Undoubtedly, Shahnameh is influenced by Zoroastrian and Avestan ideas through pre-Islamic resources, Abu-Mansuriʹs Shahnameh, Khodāy-Nāme-hā (Books of Kings) and Mobads’ (Zoroastrian clerics) oral reports. Also, one should not forget the role of contemporary social and intellectual trends in Ferdowsi’s time. In the present article, by using text linguistics, we try to compare Shahnameh and pre-Islamic Iranian texts based on the relationship of parts of a speech with one another in syntagmatic chains. The results show that the main parts of rationality discussed in Shahnameh are influenced by pre-Islamic Iranian texts but some parts are results of Ferdowsi’s genius. Also, there are some aspects of rationality that have not been expressed in Shahnameh but are in the center of attention of pre-Islamic Iranian texts.This case somehow shows the specialty of Ferdowsiʹs rationalism anddetermines that it isn’t imitated from a source or reference.