بررسي تنوع تركيب‌هاي اسانس در افراد جمعيت‌هاي مختلف گياه دارويي مورخوش (Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo)

Investigation on the variation of essential oil composition of Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo in different populations

گیاه مورخوش (Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo)، گونه‌ای دارویی، انحصاری و در معرض انقراض است كه از ارتفاع 520 تا 1450 متر از سطح دریا در شیب‌های بسیار تند صخره‌ها و كوهستان‌ها در جنوب كشور پراكنش دارد. این گونه در درمان ناراحتی‌های گوارشی مانند اسهال‌، نفخ‌، دل درد و ترشی معده‌، سوزش معده و سرماخوردگی كاربرد دارد و برگ تازه له شده برای بهبود سردرد و التیام زخم و همچنین به‌عنوان خنكی مصرف می‌شود. به‌منظور بررسی تنوع اسانس در افراد جمعیت‌های گونه، اندام‌های هوایی پنج فرد (بوته) در مرحله گلدهی از یازده رویشگاه آن در استان هرمزگان جمع‌آوری و به روش تقطیر با آب توسط دستگاه طرح كلونجر طبق فارماكوپه بریتانیا برای مدت سه ساعت اسانس‌گیری شد. تركیب‌های شیمیایی اسانس‌ها با استفاده از دستگاه‌های گاز كروماتوگرافی (GC) و گاز كروماتوگرافی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) شناسایی شدند. بازده خشك اسانس، هم در رویشگاه‌های مختلف و هم در افراد مختلف یك رویشگاه متفاوت بود. بیشترین بازده خشك اسانس در منطقه آبماه با میانگین 9/5% و كمترین آن در منطقه سیرمند با میانگین 9/1% بود. همچنین بیشترین بازده خشك اسانس در فرد دوم از منطقه آبماه با 9/7% و كمترین آن در فرد سوم در منطقه سیرمند با 9/0% بود. تعداد 25 تركیب شیمیایی در اسانس برگ گیاه مورخوش در مرحله گلدهی در افراد مختلف رویشگاه‌های متفاوت شناسایی شد. مقایسه افراد داخل یك جمعیت نشان داد كه افراد یك جمعیت در داشتن تركیب‌های شیمیایی تنوع نشان می‌دهند. از میان تركیب‌های شیمیایی موجود در اسانس 55 فرد مورد مطالعه، تركیب‌های لینالول (۸/71%-۴/42%)، كامفور (9/40%-2/17%)، نرول (۷/5%-۴/0%) و بورنئول (9/4%-9/0%) به‌طور گسترده تنوع نشان دادند. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌های شیمیایی با نرم‌افزار PCA نشان داد كه افراد جمعیت‌های مختلف گونه مورخوش در دو گروه قرار می‌گیرند. در گروه اول 12 فرد كه درصد دو تركیب اصلی لینالول و كامفور به هم نزدیك بود قرار گرفتند و 43 فرد بعدی در گروه دوم كه درصد دو تركیب اصلی یادشده از هم دور بود قرار گرفتند.

Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo is the medicinal, endemic, and endangered plant, distributed on very sharp slopes of mountains at an altitude of 520 to 1450 meters a.s.l in the south of Iran. This species is used in the treatment of gastrointestinal disorders like diarrhea, bloating, abdominal pain and sour stomach, heartburn, and cold. The mashed fresh leaves are used to improve headaches and wound healing. To study the variation of essential oils of individuals among different populations, the aerial parts of five individuals of Z. majdae were collected at full flowering stage from 11 habitats of Hormozgan province, and then were dried at room temperature. The essential oil was extracted by hydrodistilation method using a Clevenger-type apparatus. The chemical composition of essential oils was analyzed by GC-FID and GC-MS. Results showed that the essential oil yield varied for both different habitats and individuals. The highest and lowest essential oil yields were obtained in the Abmah (5.9%) and Sirmand area (1.9%), respectively. In addition, the highest and lowest essential oil yields were recorded for the second individual from Abmah (7.9%) and the third individual from Sirmand (0.9), respectively. Totally, twenty-five components were identified for the individuals of different habitats. The individuals of a population differed in terms of chemical compositions. Among the existing chemical components in the essential oil of 55 individuals, Linalool (42.4-71.8%), Camphor (17.2-40.9%), Nerol (0.4-5.7%), and Borneol (0.9-4.9%) showed more variation. According to the results of the analysis of chemical data with PCA software, the study individuals of different populations were classified into two groups. A number of 12 individuals, having almost similar values of Linalool and Camphor, were placed in the first group, and the others, whose values of the two major components mentioned above were far from each other, were placed in the second group.