سير تطوّر الگوهاي تمايز علوم در انديشه متفكران مسلمان

The Evolution of Patterns of Sciences Differentiation According to Muslim Scholars

كهن ترين الگوي تمايز علوم از آنِ ارسطوست (موضوع محور)، كه توسط حكماي مسلمان ترويج شد. اما ناكارآمدي آن روز به روز براي عالمان مسلمان، خصوصاً اصوليان و در رتبه بعد متكلمان، منطقيون و ... آشكار شد؛ تا آنجا كه محقق خراساني الگوي غايت محور و محقق اصفهاني و امام خميني (ره) الگوي سنخيت محور را مطرح كردند. اما هر يك از اين الگوهاي انحصارگرا نقاط ضعفي را داشتند و اين سبب شد كه الگوهاي تلفيقي مطرح شوند و آنها نيز با آشكار شدن نقاط ضعفشان، جاي خود را به رويكرد قراردادگرا دادند. به عقيده قراردادگرايان علم بودن يك علم نه به وحدت در موضوع است، نه روش و نه غايت (هر يك به تنهايي)، بلكه علم عبارت است از مجموعه اي از مسايل متشتته، كه جامع آنها گاه ممكن است به دليل سنخيت در ذات باشد (مثل موضوع، محمول، حيثيت) و گاه نيز ممكن است به دليل امري عرضي باشد (مثل غايت). از اينرو مبناي تمايز علوم با توجه به غرض تدوين متفاوت خواهد بود و حتي تمامي جهاتي كه در نزد عقلا معتبرند، نيز در اين وحدت و تمايز دخيلند و ممكن است لحاظ شوند، مثل مدت زمان فراگيري علم، امور زيبايي شناسي، نيازهاي جامعه، مرجحات تاريخي و ... .

The oldest pattern of sciences differentiation is owned by Aristotle, which promoted by Muslim philosophers. But over time, its inefficiency became evident for Muslim scholars, especially Usulis, theologians, logicians and etc. As far as Khorasani, offered pattern of differentiation based on the purpose of creation; and Isfahani and Khomeini raised pattern of differentiation based on the relevance theorems. But each of these exclusivistic models were flawed, and this led to combine models proposed. It also, by revealing weaknesses, replaced by pattern of differentiation based on agreement. They believe that science is a collection of different issues and all things that are valid in the sight of the wises, are involved in this unity and differentiation and may be considered, like the time to learn science, the aesthetics, community needs, historical preferences and etc.