نقد و تحليل مبحث حذف و ذكر در كتاب‌هاي فارسي علم معاني

An Analysis of the Subject of ʹʹOmission and Mentionʹʹ in Persian Books of Semantics

اشكالات و اختلافاتي كه در متون درسي علم معاني وجود دارد باعث شده است جايگاه اين شاخه علمي‌ در ميان علوم ادبي تضعيف و كارآيي‌هاي بالقوه آن در درك زيبايي و تحليل مسايل ادبي پنهان شود. اين اشكالات غالباً از فقدان روش علمي ‌و نبود تعريف درست و دقيق از مباني اين دانش سرچشمه مي‌گيرد. اين پژوهش در جهت بازبيني، نقد و تبيين مبحث «حذف و ذكر» انجام شده است كه يكي از بخش‌هاي مهم فنّ معاني است. حذف و ذكر از مهم‌ترين ابزارهاي بلاغي شعرا و نويسندگان فارسي است كه در طول تاريخ ادبي به صورت متنوّع و مكرّر از آن بهره برده‌اند؛ ازهمين‌رو توضيح و تفسير جنبه بلاغي آن از نخستين كتاب‌هاي معاني تا دوره معاصر دركانون توجه اهل بلاغت بوده است. نويسندگان مقاله حاضر مبحث «حذف و ذكر» را در كتاب‌هاي بلاغت فارسي بررسي كرده و ضعف‌ها و قوّت‌هاي اين كتاب‌ها را در ارايه منسجم و هدفمند اين بخش مهم از علم معاني نشان داده‌اند و درنهايت براي حذف برخي اغراض ثانويه نادرست، ادغام دسته‌اي از اغراض در يكديگر، تغيير نام بعضي از آنها، تعيين «حدودِ مسند» و بازنگري مبحث «ذكرمسنداليه» پيشنهادهايي مطرح كرده‌اند.

The faults and inconsistencies found in semantics have undermined the place of this scientific field in literary studies and its importance in understanding the beauty of the texts and its capacity in analysis of literary issues. These faults often arise from lack of scientific method and clear definition of the principles of semantics. The aim of this research is to review, critique and explain ʹomission and mentionʹ, which is one of the major questions of semantics. ‘Mention and omission’ are among the most important rhetoric tools of the Persian poets and writers variously and repeatedly used over the course of literary history. Therefore, its explanation along with the analysis of its rhetorical effects has been at the center of attention since the early periods.