امير داد: منصبي ديواني در تعدادي از متون تاريخي و ادبي فارسي

“Amir-e- dad”: A Governmental Position in Some of Persian Literary and Historical Texts

نظام حكومتي و تشكيلات اداري ايران در طول تاريخ تغيير كرده و دگرگون شده است. يكي از مناصبي كه در بعضي از اعصار داير بود و جزو مشاغل مهم ديواني به‌شمار مي‌رفت منصب امير دادي است. صاحب اين سمت را امير داد يا مير داد مي‌گفتند. فرهنگ‌نويسان و اربابان لغت چندين وظيفه متفاوت را براي امير داد برشمرده‌اند. عده‌اي او را همان قاضي‌القضات مي‌دانند. برخي وي را مجري اوامر شاه در روز مظالم و بعضي ديگر متصدي رسيدگي به امور توده مردم تلقي كرده‌اند. عده‌اي نيز از او با عنوان وزير يا سرپرست ديوان عدالت ياد كرده‌اند. نگارنده در اين مقاله به‌دنبال پاسخ به اين پرسش اساسي است: امير داد در تشكيلات اداري قديم چه جايگاهي داشته و چه وظايفي برعهده او بوده است؟ اين مقاله در چهار بخش تدوين شده است: در بخش نخست، ساخت واژگاني امير داد بررسي مي‌شود. بخش دوم، روزگار رواج اين اصطلاح را مي‌كاود. در بخش سوم، با توجه به برخي شواهد ادبي و تاريخي موجود، وظايف امير داد و جايگاه او در نظام‌هاي حكومتي‌اي شرح داده مي‌شود كه اين منصب را به رسميت مي‌شناختند. سرانجام در بخش چهارم، نگارنده به ذكر چند نكته درباره آداب تفويض سمت امير دادي پرداخته است.

Governmental systems and administrative organizations in Iran have been always in change throughout history. A position which was necessary in some centuries and was counted as an important governmental position was “Amirdadi”. The person who held this post was called Amir-e dad or Mirdad. Lexicographers have mentioned several different tasks for Amir-e dad. Some believe they are the same as chief judges. Some have considered them as the executers of the King’s commands in Mazalem (justice) days. And some others have assumed they are the administrators who were responsible for public affairs. Some also have mentioned them as ministers or administrators of the Ministry of Justice. In this article the researcher attempts to answer this essential question: What position did Amir-e dad have in old administrative organization and for which tasks he was responsible? This article consists of four sections: in section one, the word structure of Amir-e dad is studied. Section two analyzes the era in which this term was prevalent. Section three describes the tasks and positions of Amir-e dad in governmental systems in which this post had been officially recognized, on the basis of some available literary and historical evidences. Finally, in section four, some points are mentioned on the ceremony of Amirdadi empowering.