نسبت دين و دين‌داري در پژوهش‌هاي جامعه‌شناختي

سرآغاز پژوهش جامعه‌شناختي در باب وضعيت عيني دين‌داري و تحولات آن از ابتداي شكل‌گيري چنين پژوهش‌هايي محل نزاع و بحث بوده است. آيا مي‌توان مبتني بر تعريفي پيشيني، ابعاد واقعي دين‌داري را مورد مطالعه جامعه‌شناختي قرار داد؟ امكان و استحاله چنين تعريفي در ابتداي پژوهش به دليل ضرورت ابتنا آن به شواهد عيني از يك‌سو و ممكن نبودن صورت‌‌بندي مسيله بدون تعريف اولي از دين، از جمله مناقشات دايمي در جامعه‌شناسي است. در پژوهش حاضر ضمن مرور ادبيات جامعه‌شناسي در اين زمينه، معضلات مربوط به نسبت ميان دين و دين‌داري بررسي شده است. به نظر مي‌رسد، اتخاذ رويكردي تجربي در بدو بررسي سويه‌هاي عيني و واقعي دين، بدون توجه به اقتضايات دروني دين، اعتبار كاملي ندارد. به همين منظور، در اين مقاله تلاش شده تا ابعاد دين‌داري (باورهاي بنيادين، مناسك و اخلاقيات) متناسب با جايگاه آنها در منظومه دين اسلام ارزيابي شود و به لوازم روش‌شناسانه آنها در سنجش ابعاد دين‌داري توجه شود. ابعاد پيش‌گفته نسبت مشترك با ديگر اديان توحيدي دارند كه موجب كارآمدي حداقلي الگوهاي سنجش دين‌داري شده كه اين ابعاد، در آنها لحاظ شده است. در ميان الگوي سنجش دين‌داري آنچه بيش از ساير ابعاد مشكل‌ساز و دشواري‌آفرين است، بُعد اخلاقيات است كه مراد از آن خلقيات و منش‌هاي اجتماعي فراگيري است كه به تدريج به نوعي عادات جمعي بدل مي‌شود. برخلاف الگوهاي هستي‌شناسانه، شاخص‌هاي دين‌داري در پژوهش‌هاي جامعه‌شناختي متدرّج‌اند و محقق براي بررسي تجربي آنها نيازمند روش‌هاي تلفيقي است.