دگرگوني‌هاي نظارت اجتماعي در تمدن اسلامي

چكيده در اين مقاله، با هدف بازشناسي تمدن جوامع اسلامي، از جنبه فرهنگي و اجتماعي، اصل «امر به معروف و نهي از منكر»، به عنوان يكي از مهم‌ترين مصاديق و روش‌هاي نظارت اجتماعي كه از آن به «حسبه» يا «احتساب» تعبير مي‌شود و نيز به عنوان شاخصي براي ارزيابي استحكام و انسجام نظام ارزشي جامعه، از آغاز ظهور اسلام تا زمان حاضر بررسي مي‌شود. همچنين به دگرگوني‌هاي تدريجي در شيوه‌هاي اجراي اين دو اصل و ميزان استقبال جامعه و حكومت‌ها به آن با بيان نمونه‌هاي تاريخي از جوامع گوناگون اسلامي پرداخته خواهد شد. در اين راستا، تاريخ تمدن اسلامي بر مبناي جايگاه و كيفيت بروز اين پديده اجتماعي، به سه دوره انفرادي، گروهي و دولتي تقسيم مي‌شود و علل انحطاط يا شكست و ضعف هر دوره بررسي و ارزيابي خواهد شد. در پايان، اين نتيجه به دست مي‌آيد كه نظارت اجتماعي در تمدن‌هاي منسوب به اسلام، از نظر كميت رو به رشد بوده: ولي در كيفيت و از لحاظ باطن، پس از رحلت پيامبر اكرم(ص) و حذف شدن ايمه معصومان(ع) در دوره خلفاي عباسي و پس از آن، سيري نزولي طي كرده و به انحطاط گراييده و حالت تشريفاتي، صوري، ظاهري و رياكارانه به خود گرفته و در بسياري از موارد نيز به كلي از بين رفته و به تعطيلي كشيده شده است.