تقسيمات چهاربخشي و ريشه‌هاي آن در معماري و شهرسازي ايراني

The Fourfold Divisions and their Origins in the Iranian Architecture and Urbanism

كهن?الگوي تقسيمات چهاربخشي يكي از ويژگي‌هاي شاخص معماري و شهرسازي ايران در ادوار قبل و بعد از اسلام است كه فلسفه وجودي آن تاكنون موضوعي مبهم باقي مانده است. موضوع اين تحقيق، بررسي سير تحول و دلايل رواج اين نوع از طراحي در معماري و شهرسازي ايراني است. رديابي شاخص‌ترين بناها و شهرهاي داراي طراحي چهاربخشي در تاريخ معماري و شهرسازي ايران به‌علاوه علل و ويژگي‌هاي كاربرد آنها، از اهداف اين پژوهش است. بديهي است تحقيق درباره موضوعاتي ازاين‌قبيل مي‌تواند در درك و شناخت بهتر مباني حِكمي ‌و فلسفيِ معماري و شهرسازي گذشته كشور كمك موثري نمايد. همچنين، راه را براي بازخلقِ عناصرِ معماري و شهرسازي بومي ‌هموارتر سازد. اساس انجام اين تحقيق، بر روش تاريخي- تحليلي استوار است كه در آن سعي شده با ديدي ميان‌رشته‌اي نكات جديدي از ساختار فكريِ طراحي معماري و شهرسازي مطرح گردد. بنابر يافته‌هاي تحقيق؛ تقسيمات چهاربخشي در معماري و شهرسازي قبل از ساسانيان تحت تاثير يك جهت‌يابي مقدس با محوريت جهت طلوع خورشيد يا مشرق و نماد چليپا، شكل گرفته است. در اين جهت‌يابي، مذهب ميتراييسم نقش اساسي داشته است. در ادامه، طي دوره ساسانيان و اعتقاد به ايزدهاي آسماني كه در قالب دو گروه از ستارگان مقدس زردشتي تجسم يافته‌اند؛ جهت‌هاي شمال، جنوب و مغرب نيز اهميت يافتند. در دوران اسلامي ‌باوجود فراموش‌شدن فلسفه اوليه تقسيمات چهاربخشي به‌واسطه تغييرات جهان‌بينيِ رخ‌داده در اين دوران، طراحي مزبور با مفاهيم رمزپردازانه جديدي كه اغلب منبعث از قرآن، حديث و عرفانِ اين دوران است، تداوم يافته و يك ويژگي پايدار در معماري و شهرسازي ايران گرديده است.