مُهر انگشتر سلاطين متأخر صفوي

Signet Rings of Later Safavid Rulers

مهر انگشتر یكی از متداول‌ترین مهرهای سلطنتی در تشكیلات دیوانی و اداری دوران صفویه است. با این حال، مطابق مهرنامۀ شاه سلیمان صفوی، این مهر از دوران شاه عباس اول ابداع شده  و در دوران شاه عباس دوم نمونۀ ثانی آن نیز ساخته و استفاده می‌شده است. استفاده همزمان از دو مهر انگشتر در میان مهرهای دیوانی دوران صفویه تاكنون مطرح نبوده است و شناخت دقیق آنها می‌تواند در مطالعات سندشناسی و مهرشناسی اسلامی مفید واقع شود. هدف پژوهش: هدف این مقاله بررسی مشخصات ظاهری و دیوانی مهر انگشتر سلاطین صفوی از شاه عباس اول تا شاه سلیمان است. روش/ رویكرد پژوهش: این مقالۀ،  با ماهیت و روش تحقیق تاریخی-‌‌توصیفی و تطبیقی، و بر پایۀ منشآت و متون دست اول تاریخی و تحقیقی نوشته شده است. یافته‌ها و نتایج پژوهش: مهر انگشتر سلاطین متأخر صفوی، در متون تاریخی و منشآت دیوانی، بیشتر با عنوان «مهر كوچك» یا «مهر كوچك انگشتر» شناخته شده است. هویت دیوانی این مهر در دوران شاه عباس اول بسیار برجسته شده است و بیشتر مخصوص مهر كردن ارقام و احكامی بود كه به‌صورت شفاهی از سوی پادشاه صادر می‌شد. همچنین، شغل «واقعه‌نویس»(مجلس نویس) و «دواتدار مهر انگشتر آفتاب اثر» مهم‌ترین مناصبی است كه به­طورمستقیم با مهر انگشتر سلاطین صفوی مربوط بوده است و طغرای سیاه‌رنگ «حكم جهان­مطاع شد» بارزترین نشانۀ حضور این مهر در پای اسناد و مكاتبات به­شمار می‌رود. به این مهر می‌توان «مهر رقم یا «مهر فصول» نیز گفت. به‌نظر می‌رسد مهر انگشتر دیگری كه از روی این مهر در دورۀ شاه­عباس­ثانی با عنوان «مهر انگشتر كوچك» ساخته شده، برای مدتی به‌جای مهر كوچك انگشتر در تهیۀ جواب‌های فصول مورد استفاده قرار گرفته است. در عین حال، استفادۀ نامنظم و عمر كوتاه دیوانی این مهر از جمله نشانه‌هایی است كه جایگاه و كاركرد واقعی آن را در نظام دیوانی صفوی تا اندازۀ زیادی كاهش داده است.

Purpose: To investigate formal and administrative characteristics of signet rings of Safavid rulers from Shah Abbas I to Shah Suleiman. Methodology Comparative method is used based on primary historical sources like those of Munshaāt (secretarial essays). Findings: The signet rings of later Safavid rulers were mainly described as "little seal" or "little seal of the ring" in historical resources and secretarial essays. The administrative identity of this seal was emphasized during the reign of Shah Abbas I and was chiefly used to seal oral commands and orders issued by the king. It seems that another signet seal, named "little seal ring", which had been made based on a prior seal in the reign of Shah Abbas II, was in use for a while, instead of the “little seal of ring”, for providing Fosul answers. Its occasional use and rather short administrative life, however, indicates that its role and function in the Safavid court system was not very significant.