اصحاب فرمان‌نويسي در عهد قاجار

Royal Decrees in Ghajarid Era

هدف: پژوهش حاضر، در پی مشخص كردن نقش افراد و مناصب حكومتی و دیوانی در نگارش و صدور فرمان‌های دورۀ قاجار است. روش/ رویكرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ كتاب‌های دست اول تاریخی، اسناد موجود، و بر پایۀ منابع كتابخانه‌ای و تجربیات عملی مولف نگاشته شده است. یافته‌ها و نتایج پژوهش: امر نگارش، تایید و اجرای مفاد فرمان، امری پیچیده و مستلزم دانستن اصول نگارشی مدون بود و در دیوان‌های متعدد حكومتی، سیری طولانی داشت. متصدی اجرای این سیر، از آغاز تا پایان، مسئولان حكومتی و دیوانی بودند. مناصبی كه در راس ادارۀ حكومت قرار داشتند، و به علت نبود قانون مدون، امر آن‌ها، قانون و لازم‌الاجرا بود. این مناصب، تمام صاحب مناصب قاجاری از صدر تا ذیل حكومت و دیوانسالاری قاجار را در بر داشت. به این ترتیب كه در مرحلۀ نخست، دستور صدور فرمان، توسط شخص پادشاه صادر می‌شد. مرحلۀ دوم، كه مرحلۀ نگارش فرمان بود، توسط منشی‌الممالك و زیردستان وی انجام می‌شد. زیردستان وی عبارت بودن از: منشی، محرر، مذَّهب و از این دست. سپس، فرمان، باید در ادارات مربوطه به تایید كارگزاران دیوانی و لشكری شامل صدراعظم، مستوفی‌الممالك، و لشكرنویس‌باشی می‌رسید. امر تایید مفاد سند با عمل «صحه‌گزاری» و «دستینه» اجرا می‌شد كه شامل مهرگزاری و نگارش نوشته‌های مبهم و ناخوانا در قسمت پشت سند بود. لازم به ذكر است كه پشت سند را ظهر، و عمل نگارش بر این بخش از سند را ظهرنویسی می‌نامیدند. ثبت و رونوشت‌برداری از سند، توسط دفترداران دیوان صورت می‌گرفت. به این شكل كه پس از نگارش، در هر مرحله‌ای از سیر سند در دواوین حكومتی، متصدیانِ رونوشت‌برداری، در دفاتری كه به دفاتر خلود معروف بودند، به رونوشت‌برداری و ثبت سند می‌پرداختند. علت رونوشت‌برداری این بود كه صورتی از فرمان برای مراجعات بعدی در دست باشد.

Purpose: Writing, endorsing, and implementing government decrees (=Farmaan)had a lengthy procedure in Ghajarid bureaucracy. Government officials were responsible for car­rying out the procedure. This paper examines roles of different officials in the process of issuing decrees. Methods/Research approach: Analysis is based on first-hand archival records. Findings: Many officials had a role in the process of issuing decrees. The Shah ordered the decree to be issued. State Secretary (=Monshi ol-Mamaalek)and his subordinates, including Secretary (=Monshi), Scriber (=Moharrer), and the Illuminator (=Mozahheb)prepared the body of the decree. Grand Vizir (= Sadr Azam)endorsed the text. Mostowfi al-Mamaalek and Lashkar Nevis, two other senior officials, also endorsed the decree. A copy of the decree was transcribed in the Book of Eternity (Daftar -e Kholood).