مطالعۀ نقش «جارچي» و تحولات آن در نظام روابط اجتماعي ايران

The role of “Jārchi” and its developments over time

هدف: این مقاله به دنبال بررسی نحوۀ پیدایی نقش «جارچی» و تحولات آن در ساختار روابط اجتماعی ایرانیان قبل از دورۀ جدید است. روش/ رویكرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ منابع دست اول تاریخی، اسناد موجود و بر پایۀ منابع كتابخانه‌ای نگاشته شده و در آن، بر نگرش اجتماعی نسبت به تحولات نقش «جارچی» تاكید شده است. یافته‌ها و نتایج: مقاله نشان می‌دهد كه «جارچی»ها، در نظام روابط اجتماعی سنتی ایران، ابلاغ‌كنندگان و در مواردی مجریان اوامر و دستورات حكومتی بودند. آن‌ها عموماً فرمان‌های مربوط به دو حیطۀ سیاسی- نظامی، و نیز شهر- بازار را به مخاطب عام و خاص ابلاغ می‌كردند. جایگاه آن‌ها در تشكیلات درباری- نظامی برجسته بود و همواره از نزدیكان و ملازمان شاهان و حكّام محسوب می‌شدند. از نظر اجتماعی دارای اعتبار بوده و از حیث اقتصادی، گاهی به ثروت فراوانی دست پیدا می‌كردند. هرچند از نظر دیوانی، جارچی‌ها تحت نظر جارچی‌باشیان، و در مرتبۀ بالاتر، زیر نظر ایشیك آقاسی‌باشی فعالیت می‌كردند، اما در درون خود، دارای دسته‌بندی‌های مختلفی نظیر جارچیان مخصوص، جارچیان جزایریان، جارچیان بازار، جارچیان توپخانه و نظایر آن بودند. هر اقدامی برای بازسازماندهی تشكیلات اداری و سیاسی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی، موجب تغییر شرح وظایف و جایگاه جارچی‌ها می‌شد. به رغم برخی شباهت‌ها بین شرح وظایف جارچی‌ها و «تواچی»ها، گاهی نیز بین این دو تداخل وجود داشت. در دورۀ قاجار و پس از آن، در نتیجۀ ورود دستاوردها و فناوری‌های جدید نظیر روزنامه یا پیدایی وسایل صوتی نظیر بلندگو، زمینه برای به حاشیه رفتنِ جارچی‌ها و نهایت حذفِ آن‌ها از ساختار روابط اجتماعی رسمی فراهم شد. امروزه تنها اشكال كژكاركردیِ نقش جارچی در قالب «جارزن» در حاشیۀ بازارها یا مراكز جابجایی مسافر وجود دارد.

Purpose: This study concerns the origin and the development of the role of Jārchis in Iran prior to the modern era. Research Method/Approach: First-hand documents and library resources were examined Findings and Conclusion: The results demonstrated that Jārchis were announcers and, in some cases, executors of governmental orders. They generally announced political and military orders of the government and the city-bazaar sector in the public. They had a high position in the court-military hierarchy and were companions of the Shah and rulers. Jārchis enjoyed considerable social prestige. Economically they gained much wealth at times. Jārchis administratively worked under supervision of “Jārchibashi”s who, in turn, were under the “Ishik aghasi bashi”. Jārchis, themselves, had ranks, such as “ Jārchi –ye Makhsoos” (=Special Jārchi) , “Jazaerian Jārchis”, “Bazaar Jārchis”, “Topkhaneh Jārchis”, etc. Duties and position of Jārchis changed in accordance with any reorganization of Iranʹs administrative and political arrangements in various historical eras. Because of some similarities between the duties of Jārchis and the duties of “Tavachi”s, there was some overlap in their duties. Since the Qajarid era andwith the emergence of modern technologies such as newspapers and loudspeakers, the stage was set for fading and eventually elimination of the role of Jārchis. Nowadays, only “Jārzan”s, which is an unimportant form of Jārchi, survive in bazaars or passenger terminals.