جديديه، اسلام و روسي‌گرداني: نقش جديديه در گذار آسياي مركزي از دوره اسلامي به دوره شوروي

Jadidism, Islam and Russification: The Role of Jadidism in Cultural Change of Central Asia (1880-1930)

در دهه‌هاي واپسين سده نوزدهم/سيزدهم يك جنبش فكري در حوزه مسلمان‌نشين روسيه تزاري ظهور كرد كه بعدها به جديديه شهرت يافت. خاستگاه نخستين اين جنبش، تاتارستان و كريمه و بنيانگذار آن روشنفكري تاتار به نام اسماعيل گاسپرينسكي (گاسپيرالي/غصپري) بود. هدف اصلي جنبشي كه او به راه انداخت، اصلاح نظام آموزش در جوامع مسلمان‌ روسيه به عنوان گام نخست و بنيادي براي اصلاح فرهنگي و اجتماعي اين جوامع بود. گاسپرينسكي، آراي نوگرايانه خود را با نگارش مقالاتي در روزنامه ترجمان كه خود تاسيس كرده بود و شماري رساله در ميان جوامع مسلمان روسيه تزاري منتشر كرد. اين اقدام او با استقبال گسترده طيفي از تجددگرايان مسلمان در تاتارستان و آسياي مركزي مواجه شد. در پژوهش پيش‌رو كوشش شده است با تمركز بر يكي از جنبه‌هاي نسبتاً مغفول جنبش جديديه، نقش اين جنبش در روند گذار فرهنگي آسياي مركزي از دوره تزاري به دوره شوروي بررسي شود. به اين منظور كوشش شده است روند تاريخي توسعه و شكوفايي جنبش جديديه در آسياي مركزي و بن‌مايه‌هاي نظري آن، با رويكردي تاريخي و روش توصيفي ـ تحليلي بررسي شود. نتيجه اوليه اين بررسي نشان مي‌دهد كه انديشه جديديه هم در مرحله تكوين و هم در مرحله گسترش، با سياست‌هاي روسي‌گرداني آسياي مركزي هم‌راستا بوده است.

Last years of 19th century witnessed to rise of an intellectual movement in the Muslim-settled lands of Russian empire. This movement was called Jadidism due to its main cause that was modernizing educational system of Russian Muslim societies. Its original base was Crimea and Ismail Gasprinskii, its founder, was a Tatar intellectual whose main concern was to introduce a new method of education for Muslim societies of Russian Muslims as a way to modernize this societies. To actualize his ideas, Gasprinskii constituted a newspaper under the Persian title of Tercuman and wrote some popular treatises which contained his modern thoughts. During 1880’s Gasprinskii’s ideas were propagated throughout the Russian empire and welcomed by a group of central Asian intellectuals as well. This cultural movement led to formation of a modernizing discourse which for nearly four decades prevailed intellectual sphere of Russian empire. The present paper addressed one rather neglected feather of this movement and aims to investigate its role in cultural passing of central Asia from Islamic era to soviet Russia. It also attempts to give an explanation of Jadidism and its theoretical and historical formation in connection with Russification programs of Russian government toward its Muslim societies. The results show that Jadidism as a cultural movement has had some clear connections with Russification policies.