فلسفه و شريعت در رساله الهياتي‌ـسياسي اسپينوزا در ميانه ابن رشدگرايي و نص گرايي

Philosophy and Religious law in Spinoza’s Theologico-Political Treatise: Admist Averroism and Textualism

با در نظر گرفتن سرشت چندفرهنگي تكوين سيستمهاي فكري، ميتوان گفت باروخ بنديكت اسپينوزا نگاه خود به مسيله امكان يا امتناع توفيق بين فلسفه و شريعت را در امتداد سنتِ ابن‌رشدگرايان لاتين و يهود صورتبندي كرده است. بخش عمده‌يي از رساله الهياتي ‌ـ سياسي مصروف پاسخ دادن به اين مسيله شده است. فكر فلسفي اسپينوزا از چندين سنت فلسفي و سياسي تاثير گرفته است. وي كه از متفكران طبيعي-مسلك دوران رنسانس الهام گرفته است، به سنت جمهوري خواهي راديكال تعلق دارد و در تكوين ميراث روشنگري راديكال سهمي عمده داشته است. در پيوند با اين جريانها، وي در عين حال از سنت اصلاحات ديني پروتستان نيز متاثر بوده و سابقه تربيت يهودي دارد. اسپينوزا با مسيله بزرگ امكان يا امتناع جمع بين الهيات و فلسفه، يا ديانت و عقلانيت درگير است. مواجهه فيلسوف روشنگري راديكال با نص مقدس، در پرتو امكانهاي ميراث فكر عقلاني يهودي و اسلامي صورت گرفته است. وي براي پاسخ به آن مسيله بزرگ، آشكارا با جريانهاي عقلگرا و نص‌گراي تاريخ ديانت يهود رويارو ميشود. به اعتبار سهم عظيم تفكر عقلي اسلامي در برآمدنِ فلسفه يهودي قرون ميانه، تاملات اسپينوزا او را به ميدانِ فكر عقلي اسلامي نيز ميكشاند. در مقايسه با نص‌گرايان و عقلگرايانِ مسلمان و يهودي قرون ميانه، وي راه ميانه را برگزيده و در بخشهاي الهياتي رساله الهياتي ـ سياسي در دفاع از اين حكم احتجاج ميكند كه: نه فلسفه خادم شريعت و نه شريعت خادم فلسفه است. برپايه اين راي اسپينوزايي، ميتوان اين دو فرضيه مكمل را مطرح كرد: 1) امتناع جمع بين فلسفه و شريعت در رساله الهياتي ـ سياسي لزوماً به معني تمهيد مباني عُرفي براي حوزه عمومي نيست. 2) رساله الهياتي ـ سياسي از رهگذرِ هرمنوتيكِ تاريخي نص، نظريه ‌يي ايمان گرايانه تمهيد ميكند كه حوزه فراخِ زندگي در وضعيت مدرن را از ستروني و سردي بي معنايي رهايي ميبخشد.

Given the Multi-cultural nature of the development of philosophical systems, it can be claimed that Baruch Benedict de Spinoza formulated his view of the problem of the possibility or impossibility of concurrence of philosophy and religion in line with the tradition of Latin and Jewish Averroists. A major part of his Theologico-Political Treatise is devoted to responding to this problem. Spinoza’s philosophical thoughts were influenced by several philosophical and political traditions. Inspired by the naturalist philosophers of the Renaissance period, he advocated the radical republican tradition and played a significant role in developing the radical Enlightenment heritage. In unity with such trends and while being influenced by the Protestant religious reforms tradition and having a Jewish educational background, Spinoza was continually occupied with the important problem of the possibility or impossibility of reconciling theology and philosophy or religion and rationality. This radical philosopher of the Enlightenment Period encountered holy texts in the light of the Islamic and Jewish legacies of rational thoughts. In order to provide an answer to this problem, he openly dealt with the rationalist and textualist trends of Judaism. Given the huge contribution of Islamic rational thoughts to the rise of the Middle Age Jewish philosophy, his thoughts also dragged him to the domain of Islamic rational philosophy. In comparison to Muslim and Jewish textualists and rationalists of the Middle Ages, he chose the middle way and defended the reasons for his choice in the theological parts of his Theologico- Political Treatise: he argued that neither is philosophy at the service of religion, nor is religion at the service of philosophy. Based on this Spinozist idea, two hypotheses can be postulated: 1) the impossibility of the unity of philosophy and religion in Theologico-Political Treatise does not necessarily indicate providing some secular principles for the public domain; 2) following the historical hermeneutic approach to holy texts, this treatise provides a fideist theory which frees the vast field of living in the modern world from meaningless sterility and coldness.