رابطه نفس و بدن از منظر حكيم طهران و صدرالمتألهين

Soul-Body relation in Zynoozi and Mulla Sadra

مسئله نفس و بدن و رابطه آن دو، از مباحث پردامنه و چالش‌برانگيزي است كه از ديرباز ذهن بسياري از فيلسوفان را به خود مشغول كرده است. اين مسئله از آنجا عرصه ظهور مي‌يابد كه نفس مجرد انساني چگونه مي‌تواند با بدن مادي ارتباط داشته باشد و موجود واحدي را تشكيل دهد. ملاصدرا با ابداع مباني فلسفي جديد، همچون اصالت وجود، تشكيك در وجود و حركت جوهري، طرحي نو از كل مسائل فلسفي از جمله مسائل نفس، ارائه داد كه تا پيش از او بي‌سابقه بوده است. اين حكيم پرآوازه بر مبناي حدوث جسماني نفس و حركت جوهري اشتدادي آن، و تركيب اتحادي ماده و صورت، رابطه نفس و بدن را رابطه‌اي اتحادي مي‌داند و بر همين مبنا، انسان تا زماني كه در حيات مادي عنصري به سر مي‌برد، حقيقتي ذو‌مراتب است كه هم از درجات تجرد برخوردار است و هم از درجه ماديت، به‌گونه‌اي‌كه بدن مرتبه نازله نفس و نفس مرتبه عاليه بدن است؛ هرچند در ادامه حياتش مرتبه ماديت رها مي‌شود و تنها كمالات آن در مرتبه جسماني مثالي باقي مي‌ماند. حكيم آقاعلي مدرس يكي از دقيق‌النظرترين فيلسوفان پس ملاصدراست كه به تبيين مباني و ديدگاه صدرالمتألهين همت مي‌گمارد؛ هرچند در نوع بيان، ارائه مثال‌ها و بيان لوازم تفاوت‌هايي با ملاصدرا دارد. ايشان با اعتقاد به اينكه تركيب ماهيت انسان از جنس و فصل، تركيب نفس ناطقه از مراتب گوناگون و در نهايت تركيب نفس و بدن، از مصاديق مركب حقيقي به‌شمار مي‌رود. گرچه تركيب موجود ميان صورت‌هاي اعضاي بدن و مواد آنها تركيبي طبيعي است، طبيعي بالذات نيست، بلكه از نوع تركيب اعتباري بالذات است. وي تعامل نفس و بدن را دوسويه و به صورت ايجابي و اعدادي مي‌داند كه نفس طبق آن علت موجبه بدن و بدن علت اعدادي نفس به شمار مي‌آيد. هرچند پس از جدايي نفس از بدن رابطه دوسويه قطع مي‌شود، اجزاي بدن همچنان به دنبال نفس همان شخص خاص، روان‌‌اند و حتي در حيات ابدي نيز به او خواهند رسيد. نوشتار حاضر از رهگذر تبيين ديدگاه دو فيلسوف ياد شده به واكاوي و سنجش تطبيقي ميان آنها مي‌پردازد.

The problem of soul and body and their relation is a challenging issue with a wide domain, attracting philosophers attention from the time immemorial. The problem emerges because the question arises how immaterial human soul is related to his material body, forming thus a single existent. Having innovated new philosophical principles such as fundamentality of existence, gradation of existence and substantial movement, Mulla Sadra gave a new and unprecedented structure to philosophical issues including the issue of soul. Based on the bodily creation of soul, progressive substantial movement, unificatory composition of matter and form, he deems that the relation between soul and body is a unificatory relation. As long as man is thus experiencing elemental life, he will have a reality of many degrees. He is material as well as immaterial to the extent that body is the lower degree of soul and soul is the higher degree of body. As man however lives on he gives up immateriality keeping up its positives alone in the stage of imaginary body. Zynoozi is one of the most careful Sadrian commentators. He explains Sadras principles and views, though his way of explanation is somewhat different from that of Sadra. He believes that the combination of human essence from genus and differentia, the combination of rational soul from different degrees and finally the combination of soul and body are instances of real composite, though the combination of the forms of human organs with their matters is an instance of natural combination – though not essential natural combination. He believes that the interaction between soul and body is mutual. Soul is the determining cause of body and body the preparing cause of soul. Though after death, this mutual interaction comes to an end the particles of a persons body look after the soul of that person. They will finally reach it. The present article studies the opinions of these two philosophers in a comparative way.