واكاوي مفهومي فرانظريه‌پردازي با تأكيد بر چالش‌ها و الزامات آن در جامعه‌شناسي ايران

A Conceptual Review of Metatheorization with Emphasis on Its Challenges and Requirements in Sociology of Iran

مقاله حاضر مي‌كوشد، چشم‌اندازهاي فرانظريه‌پردازي را ايضاح و اهميت مطالعات فرانظري و پارادايم‌شناسي را در كارآمدتر ساختن نطريه‌هاي جامعه‌شناسي در بستر جامعه ايراني تحليل نمايد. پرسش اصلي مقاله اين است كه عوامل پراكندگي و جمع ناپذيري نظريه‌هاي جامعه‌شناسي كدام‌اند و چگونه مي‌توان آنها را مرتفع نمود؟ «توجه به تأثيرات حاصل از عوامل فرهنگي، اجتماعي، روان‌شناختي و فكري در تكوين آراء جامعه‌شناختي»، «نقد مقومات بنيادين سازنده نظريه‌هاي جامعه‌شناسي» و «تعميق گفتمان فرانظريه‌پردازي» از اهم محورهاي اساسي در پاسخ نظري به سؤال مذكور است. به استناد يافته‌هاي مقاله، در جريان اصلي جامعه‌شناسي حد يقف فرانظريه‌پردازي غالباً محدود به مرزهاي «عقل خودبنياد» و تعينات آن در زيست جهان مدرن مي‌باشد؛ به‌طور متقابل، در فرانظريه‌پردازي مبتني بر هستي‌شناسي، انسان‌شناسي و معرفت‌شناسيِ برخاسته از متافيزيك توحيدي، متعاقب تعاريفِ «عقلي و وحياني» از علم، مضيقه‌هاي نظري حاصل از تلقي سكولار از جامعه، انسان و معرفت، برطرف و زمينه مناسب براي گذار از تشتت‌هاي فعلي در نظريه‌هاي جامعه‌شناسي و رسيدن به وحدت نظري در سطح مفروضات بنيادين سازنده نظريه‌ها تأمين مي‌گردد.

The present paper is an attempt to shed light on metatheorization perspectives and significance of metatheoretical and paradigm studies in order to analyze sociological theories for their more effectiveness in the context of Iranian society. The main question of this study is: what are the factors behind disarray and irreconcilability of sociological theories and how can be they alleviated? The following pivots were taken into consideration in providing answers to the above question: “attention to impacts of cultural, social, psychological and intellectual factors in formation of sociological ideas”, “criticism of fundamental strengthening factors constituting sociological theories” and “deepening of metatheorization discourse”. On the basis of the findings of this paper, the limits of metatheorization are often the borders of “autonomous reason” and its embodiments in the modern worldlife in contrast, in metatheorization based on ontology, anthropology and epistemology founded on monotheistic metaphysics, following the “rational and revelational” definitions of science, the theoretical bottlenecks, stemming from secular approach to society, man and knowledge, are removed and the grounds are prepared for transition from the current disarrays in sociological theories to theoretical unity on the level of fundamental presuppositions constituting the theory.