تحليل و واكاوي حديث شريف«من عرف نفسه فقد عرف ربه» در متون عرفاني

The Analysis and Exploration of the Hadith “One who Knows his Self will Know the God” in Mystical Texts

انسان در تمامي ادوار و هر زمان كه با خود خلوتي داشته و در جست وجوي شناخت زواياي پنهان و رازآميز آن برآمده، خويشتن را بسيار پيچيده و با عمقي حيرت انگيز يافته تا آن اندازه كه حتي در گذر زمان و با وجود مطالعات گوناگون از هر طيف نيز، همچنان جنبه هاي درونيش ناشناخته، مجهول و نامكشوف مانده است. ضرورت اين شناخت كه پيوسته مورد تأكيد و توصيه پيامبران و اولياء الهي بوده است و رابطه اي تنگاتنگ با جهان بيني بشر و شناخت كل هستي و سپس خداوند يافته است؛ انسان را وادار مي سازد با تأمل در لايه هاي ناشناخته دروني وجود، ابعاد ژرف و عميق هستي خود را واكاوي كند و ضرورت اين معرفت را بر ساير معارف مقدم و ارجح بداند. اين شناخت تا بدان اندازه مهم است كه در نظر برخي از بزرگان حكمت و عرفان، هركس معني حديث laquo من عرف نفسه فقدعرف ربه raquo را به درستي بداند و بر زواياي آن اشراف يابد، مي تواند جميع مسائل اصيل فلسفي و مطالب قويم حكمت متعالي و حقايق عرفاني را از آن دريابد. از آنجا كه غالب آثار و تأليفات عارفانه بر پايه شناخت رب و نحوه ديد انسان به اين مهم و در نتيجه آن چگونگي جهان بيني او به نگارش درآمده، حديث مذكور به عنوان مرجعي برجسته و ارزشمند به دفعات در اين آثار مورد استناد قرارگرفته است و شرح و تبيين شده تا بدان حدكه در زمره ضروري ترين مباحث مندرج در اين آثار به شمار آمده است. در بسياري موارد نيز ارائه تمثيل و حكايت، اين مفاهيم را عيني و ملموس تر ساخته، دريافت دشواري هاي آن را آسان تركرده است. اين مقاله بر آن است تا ضمن بررسي سندي و واكاوي مفردات و اجزاء متشكله اين حديث شريف با رويكرد غالب عرفاني، تحليل و تعاريفي نيز از مفاهيم مرتبط بدان همچون تلازم معرفت نفس و رب، ممكن يا ناممكن بودن اين شناخت و نوع اين معرفت بر پايه حصولي يا حضوري بودن آن به دست دهد و سپس با ارائه شواهد مثال از متون عرفاني در هر باب به مفاهيم مشترك مرتبط با اين شناخت همچون تعريف، مقدمات و نتايج معرفت نفس و رب و مراتب هر يك بپردازد و آن ها را بر پايه وجوه تشابه يا تفريق دسته بندي نمايد.

In each moment that human has tecirc teatecirc te with the Self and tries to know its hidden and mysterious aspects, he finds it very complicated and deep to the extent that its various aspects are still unknown and unraveled despite different studies on it in variegated fields. The necessity of this kind of knowledge which has been emphasized by the prophets and saints, and has a close relationship with the worldview of the human and knowledge of the existence and God, urges man to explore the deep dimensions of his existence by contemplating on unknown layers of existence, and consider this kind of knowledge prior to other kinds of knowledge. This kind of knowledge is so important that, in the view of some great philosophers and mystics, anyone who understands the true meaning of the hadith ldquo one who knows his Self will know the Godrdquo can understand all philosophical, theological and mystical issues and truths. Since most mystical works and writings have been written on the basis of knowledge of God and the worldview of the human, the abovementioned hadith has been frequently referred to and interpreted and commented upon as a valuable reference to the extent that it has been regarded amongst the most necessary issues in such works. In most cases, the use of allegories and tales have made this such an issue more tangible and concrete, and facilitated the understanding of its difficulties. While investigating the evidence and exploring the constituents of this hadith with mystical approach, this paper aims to offer an analysis of the relative concepts such as the interrelationship of the knowledge of the Self and God, possibility and impossibility of such knowledge and the type of this knowledge (acquired or byheart) and, then, by presenting some exles from mystical texts, it tries to discuss the concepts related to this kind of knowledge like definition, premises and results of the knowledge of the Self and God, and classify them on the basis of their similarities and differences.