سغد چگونه هفت‌آشيان شد؟ (تحليل زباني ـ خطّي نام سرزمين سغد در متون پهلوي)

How Did Sogdiana Beome with Seven Nests? (A Linguistic-Orthographic Survey of the Name of Sogdiana in Pahlavi Texts)

خط و نظام نوشتاري به‌كار‌رفته در متون فارسي ميانه زرتشتي يا همان خط پهلوي به دليل نواقص و مشكلات بسياري كه داشته، چه در زمان رواج و كاربردش در نگارش آثار و متون فارسي ميانه و چه در حال حاضر كه اين متون مورد بررسي و پژوهش قرار مي‌گيرند، همواره باعث بدفهمي‌ها و قرايت‌هاي اشتباه فراوان شده است. اين ابهامات خط و عدم درك كامل و دقيق متن باعث شده تا مولّفان و كاتبان گذشته و پژوهندگان كنوني گاه جهت رفع ابهام از واژه‌‌ها و توجيه برداشت و قرايت خود دست به پرداختن افسانه‌هايي بزنند كه پشتوانه و اساسي ندارند. در اين نوشتار، پس از مروري بر صورت هاي نگاشته‌شده نام سرزمين سغد در متون پهلوي و ارايه پيشنهادي در نحوه واجنويسي يكي از اين صورت ها به صفت «هفت‌آشيان»، كه در مورد اين سرزمين در متن پهلوي شهرستانهاي ايران و در كتاب زين‌الاخبار گرديزي آمده، پرداخته شده است و در نهايت صفت «هفت‌آشيان» صورتي تحريف‌شده از برگردان واژه اوستايي su???.?ayana به حساب آمده است. صورت اوستايي با پشت سر گذاشتن تحولات آوايي در زبان فارسي ميانه به صورت suwd??ayan درآمده، ولي به علت عدم آگاهي كاتبان از آن و شباهت نگارشي آن در خط پهلوي باhaft??y?n ، در دستنويس هاي پهلوي و متون پس از اسلام به واسطه اين واژه اخير پس زده شده و به كلي متروك شده است.

The script and orthography system which are used for the zoroastrian middle Persian (= Pahlavi) texts, because of their many shortcomings and difficulties, have always caused many misunderstandings and misinterpretations by the ancient users and modern researchers. This indeterminacy of the script and the lack of a complete and accurate understanding of the contents of the texts have caused the past writers and scribes of these texts and modern researchers make unfounded legends in order to legitimize their readings. In this article, after surveying the different written forms of the name of Sogdiana in Pahlavi texts and offering a transcription for one of them, the epithet of this land, haft-??yan “with seven nests” is studied. This epithet is recorded in a Pahlavi text, ?ahest?n?h? ? ?r?n?ahr, and a Persian history work, Gardizi’s Zain al-Axb?r. At the end, “haft-??y?n” is considered as a distorted rendering of the Avestan form su???.?ayana-. The Avestan form is reached to Middle Persian as suwd??ayan, but this middle Persian form is finally abandoned in Pahlavi manuscripts and Islamic texts due to the unawareness of the scribes and also its similarity to haft??y?n.