نشانه‌معناشناسي تفسير اجتماعي ميرزاعلي‌قلي خويي از حافظ در تصويرسازي ديوان چاپ سنگي ۱۲۶۹

A Semiotic Study on Social Interpretations of Hafiz Poetry Presented in the Litographic Illastrations By Mirza Ali Qoli Khoie

ميرزاعلي قلي خويي، تصويرگر كتاب هاي چاپ سنگي دوره قاجار، با تصويرسازي براي ديوان حافظ، همانند هر هنرمندي در كار خود تفسيري مطابق با نيازهاي فرهنگي و اجتماعي دوره خود از شعر حافظ ارايه داده است. ديوان چاپ سنگي 1269 يكي از اولين نسخه هاي مصور حافظ است كه براي انتشار در سطح گسترده آماده و با اقبال مواجه شده است. درنتيجه، موضع گيري گفتماني علي قلي در اين كتاب اهميت بسيار دارد. اين پژوهش به اين پرسش مي پردازد كه موضع گيري گفتماني علي قلي خويي در تصويرگري ديوان حافظ چيست و چگونه شكل گرفته است؟ در اين راستا، 9نگاره علي قلي براي اين نسخه در 3 گروه دسته بندي شده، به روش توصيفي- تحليلي و با رويكرد نشانه شناختي موردبررسي قرار گرفته اند. نشانه معناشناسي با درنظرداشتن رابطه تعاملي بين گفته خوان و گفته پرداز، كاركردهاي مختلفي براي تصوير قايل مي شود. اين پژوهش باتوجه به كنش هاي گفتماني، به بررسي برخي ابعاد نشانه معنايي پرداخته كه در گفتمان تصويري علي قلي فرايند معناسازي را رقم زده اند. هدف نهايي مطالعه، بررسي نشانه معناشناختي تفسيري است كه علي قلي در تصويرپردازي خود از شعر حافظ ارايه نموده است. در اين راستا مطالعه تطبيقي و همزمان ويژگي هاي معنايي فضاي شعر حافظ از يك سو و فضاي تصويرپردازي علي قلي از سوي ديگر لازم است. بررسي هاي تطبيقي و مقايسه معنايي اين دو فضا نشان مي دهد، ميرزاعلي قلي برخلاف حافظ به دنبال ايهام نيست و تصويري عيني و ارجاعي از عناصر يك بيت ارايه داده است. نتيجه، ارايه چهره اي ساده و انساني از شعر حافظ است. به همين علت حاصل كار علي قلي بر روي شعر حافظ رنگ و بويي بسيار اجتماعي به خود گرفته است. در تصاوير علي قلي، اشعار حافظ در پرتوي حضور فشارهاي پيكر انساني حافظ معنادار مي شود، و شالوده تصاوير، گفت وگو است. پيكر حافظ در گفت وگو با معشوقي فناپذير قرار گرفته؛ كه تاكيدي بر تفسير انساني و زميني از غزل حافظ است. اما علي قلي در گفت وگو با پيكر شاه يا پير مغان، چهره اي منفعل، مردسالار و اقتدارطلب از حافظ ارايه كرده است. اين تصوير با ذهنيت مردم و روشنفكران دوره قاجار منطبق است كه ساخت هويت و اقتدار ملي را اولويت كشور مي دانست.

Mirza Ali Qoli Khoie, the famous illustrator of lithographic books of Qajar era, has presented interpretations of Hafiz poetry according to cultural and social needs of his own age in his illustrations. The lithographic Divan-e-Hafiz of 1269 AH is one of the first illustrated ones which was prepared to publish widely. Therefor the discursive positioning of Ali Qoli in this book is very important. This research deals with the question regarding what the discursive positioning of Ali Qoli is in his illustrations for Divan-e-Hafiz and how it was made. In this regard, 11 ilustraitions of Ali Qoli for Divan-e-Hafiz have been classified into three catagories, and each illustration has been studied according to semiotic approach. Semiotic studies, considering the interactive relationship between the statement-maker and the statement-reader, suggest various functions for images. Some of the semotic aspects in Ali Qoli’s visual discourse have been discussed in this study. The aim of this study is to investigate the interpretations that Ali Qoli presented in his illustrations of Hafiz poetry, which have a social theme according to the nature of Ali Qoli’s work. Studies indicate Ali Qoli unlike Hafiz is not presenting amphibology and has made a very objective and referential image of the poetry. The result has made and presented a very simple and humanly face for Hafiz. In Ali Qoli’s illustrations, the poems get intelligible according to the presence of the human body of Hafiz. And “dialogue” is the basis of the images. The human body of Hafiz is in a dialogue with a mortal beloved which is an emphasis on a non-heavenly interpretation of Hafiz. But when it comes to dialogue with the King or the sage, Ali Qoli presents a passive, patriarchal and authoritarian image of Hafiz. This Image is corresponded with the mentality of the people and intellectuals of Qajar era, considering the structure of national identity and authority as the first priority of the country.