ارزيابي مكاني مناطق مناسب جمع‌آوري رواناب پتانسيل در سيستم حوزه آبخيز (مطالعه موردي: حوزه آبخيز گلبهار خراسان رضوي)

Spatial assessment of potential runoff harvesting sites in Watershed systems (A case of study: Golbahar watershed)

سابقه و هدف: به‌دليل محدوديت منابع آبي، از مجموع 165 ميليون هكتار از كل مساحت ايران فقط 8/7 ميليون هكتار براي كشت محصولات فارياب مورد استفاده قرار مي‌گيرد. افزايش روز افزون جمعيت و كمبود منابع آبي سبب توجه بيش از پيش به جمع‌آوري آب باران شده است. روش‌هاي جمع‌آوري آب باران بر حسب شرايط آب و هوايي، توپوگرافي، جنس خاك، نفوذپذيري خاك سطحي و نوع محصولات كشاورزي متفاوت است. جمع‌آوري آب باران براي كشت درختان مثمر در بارندگي 200 تا 250 ميلي‌متر در سال به‌كار برده شده است و نتايج مناسبي به‌دست آمده است. همچنين جمع‌آوري آب باران سبب افزايش قدرت استقرار بذر گونه‌هاي مرتعي شده است. بنابراين جمع‌آوري آب باران مي‌تواند به‌عنوان يك روش مناسب براي افزايش منابع ‌آبي مورد نياز در بخش منابع طبيعي و كشاورزي مورد توجه قرار گيرد. مهم‌ترين مرحله در به‌كارگيري سيستم‌هاي جمع‌آوري رواناب، مكان‌يابي عرصه‌هاي مناسب است. با شناسايي محل‌هاي مناسب براي اين منظور صرفه‌جويي قابل‌ملاحظه‌اي در زمان و هزينه صورت مي‌گيرد. هدف از انجام اين پژوهش، تدوين چار‌چوبي جهت مكان‌يابي عرصه‌هاي داراي توان استحصال رواناب است. مواد و روش‌ها: به‌منظور ارزيابي مكاني رواناب، در ابتدا از يك مدل مفهومي ارتباط بين بارندگي و پتانسيل رواناب استفاده شده است. با استفاده از اين مدل، مقدار رواناب پتانسيل به دست آمد، سپس با استفاده از تجزيه و تحليل رستري در محيط نرم‌افزار ARC GIS 9.3 نقشه رواناب پتانسيل تهيه گرديد. در مرحله بعد اولويت‌بندي مناطق داراي پتانسيل جمع‌آوري رواناب بر اساس شاخص اقتصادي در هر زيرحوزه انجام شد. جهت ارزيابي اقتصادي از روش سود به هزينه استفاده شده است. مي‌توان گفت ارزيابي مكاني انجام شده در اين پژوهش با استفاده از بانك اطلاعاتي وسيعي انجام شده است. يافته‌ها: پژوهش حاضر نشان داد كه جمع‌آوري آب باران مي‌تواند به‌عنوان يك راه‌حل مناسب و اقتصادي براي بهره‌گيري هرچه بيش‌تر از آب باران مورد استفاده قرار گيرد. نتيجه‌گيري: اين روش توانايي بهبود مديريت منابع آبي در حوزه آبخيز گلبهار و حوزه‌هاي مشابه را دارد. روش ارايه شده در اين مطالعه، سيستم اطلاعات جغرافيايي را به‌عنوان يك ابزار قدرتمند و مفيد جهت تهيه، پردازش، تلفيق لايه‌ها و استخراج داده‌ها از لايه‌هاي تهيه شده و آناليز و مديريت داده‌هاي مكاني معرفي مي‌نمايد.

Background and Objectives: Due to limited water resources, only 8.7 million hectares of total 165 million hectares of total area of Iran can be used for production of irrigated crops. Increasing human population and scarcity of water resources have resulted in more attention for rainwater harvesting. Based on climate, topography, soil type, soil permeability and different types of agricultural products rainwater harvesting methods are different. The rainwater harvesting technique has been used for cultivation of fruit trees in the 200 to 250 mm rainfall per year and obtained suitable results. Rainwater harvesting also increase the establishment ability of seedlings of rangeland plants. So, the rainwater harvesting method can be used as a convenient method to increase water resources in natural resources and agriculture land to increase the available water. Locating the appropriate field is the most important step in the implementation of rainwater harvesting system. The considerable time and money savings has been made with the identification of suitable sites for this purpose. The aim of this research is to develop a framework to locate the areas for water harvesting. Materials and Methods: To assess the potential for runoff generation, a conceptual model of rainfall- runoff has been applied. Integrating this conceptual model and Arc GIS, spatial distribution of runoff potential across the study area has been estimated. Then, prioritization of areas and sub watershed for surface water harvesting purposes has been carried out based on physical and economic index. The benefit/cost indicator has been used in the economic analysis. Results: The results showed that these economically prioritized sub watersheds are those with higher total amount of surface water harvesting potential while have lower establishment costs. Conclusion: Water harvesting can be used to minimize water loss and augment water supplies in watershed systems. Water scarce countries such as some parts of Iran are facing to poor rainfall distribution. Recent initiatives focus to explore more efficient alternatives to water supply and recognition of numerous opportunities to implement runoff harvesting as a means to supplement water availability. The most important step in making use of rainwater harvesting systems is appropriate site selection. Identifying appropriate areas for water harvesting systems results. The aim of this research is developing a framework for spatial assessment of rain water harvesting potential. It worth to mention that an extensive data set has been used for the spatial assessment purpose. The proposed methodology improve the capability for water resource management in the Golbahar and other similar watersheds. The proposed methodology in this study, has utilized the Geographical Information System as a powerful and useful tool in prepering processing, in integrating, and extracting required information from various data layer for spatial assessment. Therefore, by identification and allocation water harvesting system to the most suitable areas, while increasing efficiency of this system a remarkable saving in the time and cost is gained.