سير تحول نقوش انساني در كاشي‌كاري حمام‌هاي تاريخي شهر اصفهان از دوره صفوي تا پايان دوره قاجار

Evolution of Human Motifs in Tile works of Isfahan Historical Bathhouses. From Safavid Period to the End of Qajar

درگذشته، حمام‌ها مكاني براي حضور اقشار مختلف جامعه بودند و ديوار حمام‌ها با كاشي‌هاي الوان و نقوش متنوع زينت يافته بود. نقوش انساني ترسيم‌شده روي اين كاشي‌ها، يكي از شاخص‌ترين عناصر منعكس‌كننده شرايط اجتماعي، فرهنگي و هنري جامعه هستند. اين نقوش با مضامين متنوع و شيوه‌هاي طراحي متفاوت همواره موردتوجه قرار داشته‌اند. در اين مقاله، با هدف بررسي نقوش انساني ترسيم‌شده بر كاشي‌كاري حمام‌هاي تاريخي شهر اصفهان و ويژگي‌هاي آنها از آغاز دوره صفوي تا پايان دوره قاجار، به معرفي و مطالعه آنها پرداخته‌ و كوشش شده با بيان مشتركات و تفاوت‌هاي نقوش انساني روي كاشي‌هاي حمام‌هاي اصفهان و بررسي ارتباط اين نقوش با نگارگري اين دوره، شاخصه‌هاي نقوش انساني در كاشي‌كاري حمام‌هاي تاريخي شهر اصفهان ارايه شود. در راستاي اين هدف، پاسخ به اين پرسش‌ها‌ مدنظر قرارگرفته است: نقوش انساني به‌كاررفته در كاشي‌كاري حمام‌هاي اصفهان چه مضامين و ويژگي‌هايي دارند؟ اين نقوش در بازه زماني موردبررسي، چه تغييراتي نموده و تحت تاثير چه عواملي قرار داشته است؟ علاوه‌بر شناسايي ويژگي‌هاي نقوش انساني مانند استفاده فراوان از مضامين درباري و استفاده‌نكردن از برخي مضامين مانند مضامين اساطيري و پهلواني، نتايج نشان‌دهنده تاثير مستقيم نگارگري مكتب اصفهان و نقاشي قاجاري، بر نقوش انساني در كاشي‌كاري حمام‌هاي اصفهان است. استفاده از نقوش انساني به‌عنوان موضوع اصلي تابلوها، شيوه رنگ‌آميزي كاشي‌ها، كيفيت خطوط و طراحي نقوش در ترسيم عضلات و لباس‌ها، تاثير از جريان غرب‌گرايي، نحوه ترسيم پيكره‌ها و چهره‌ها همگي نشان‌دهنده همراهي هنرمندان نگارگر و نقاشان روي كاشي و تاثيرپذيري نقوش انساني كاشي حمام‌ها از نگارگري است. اين پژوهش با رويكرد توصيفي- تحليلي و شيوه ميداني- كتابخانه‌اي انجام‌گرفته است.

Bathhouses were considered as locations for the presence of various classes of society members in the past and their walls were decorated with colorful tiles and various patterns. The human patterns drawn on these tiles are concerned as one of the most noticeable elements in reflecting the social, cultural, and artistic conditions of that community. These motifs with various themes and different designing methods were always under consideration. In order to explore the human patterns drawn on tile-works of historical bathhouses and their features in Isfahan, it has been dealt with introducing and studying on them in this paper and tried to present the characteristics of human patterns on tile-works through expressing the existing commonalities and differences of human patterns on tile-works of bathhouses in Isfahan and other Iranian cities and analyzing the relationship between these patterns and the portraitures of that era. For this purpose, answering to these questions has been considered: What themes and features do human motifs applied on tile-works of Isfahan bathhouses have? What changes they had and what factors have influenced on these patterns during the studied period. In addition to identifying the characteristics of human patterns such as the many themes regarding the court and the lack of some concepts such as mythological and athletic themes, the results indicate the direct influence of Isfahan painting school and Qajar paintings on the human patterns of Isfahan bathhouses tile-works. Using human motifs as the main subject of paintings, painting method in tiles, the quality of lines and designing patterns on the drawn muscles and clothes, the effect of westernization and the method of drawing figures and faces, all indicate the presence of portrait artists and painters together and the influence of paintings on human patterns of bathhouses tile-works. This research has been conducted with descriptive – comparative method and library and field studies data collection