مطالعه قالي‌هاي درويشي دوره قاجار با تاكيد بر قالي‌هاي نورعليشاهي

Study of Qajar Dervish Rugs with an Emphasis on Noor Ali Shah Rugs

قالي‌هاي دوره قاجار از غني‌ترين گنجينه‌هاي هنري ايران است. در قالي‌هاي اين دوره ظهور نوع خاصي از طرح وكاربري جديد براي آن مشاهده مي‌شود كه قالي‌هاي تصويري، نمونه شاخص اين تغييرات است. نقوش اين دسته از قالي‌هاي قاجار نه‌تنها از تاثير مضامين مختلفي همچون ادبي و داستاني دور نمانده بلكه مضامين مذهبي و صوفي‌گري را نيز بازتاب داده است. از آن جمله مي‌توان به قالي‌هايي كه شخصيت‌هاي معنوي و دراويش را نشان مي‌دهند، اشاره نمود. بافتن صورت دراويش بر روي قالي‌ها را بايد از پديده‌هاي دوره قاجار و قسمتي از جنبش تصويرگري بر روي قالي دانست. اين قالي‌ها را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد: اول، قالي‌هايي كه به تصاوير دراويش مزين شده و دوم، قالي‌هايي كه موضوع آنها را وسايل آييني دراويش تشكيل مي‌دهد. در پژوهش حاضر، 8 نمونه از اين دسته قالي‌ها موردمطالعه و بررسي قرار گرفته است؛ 5 نمونه از دسته اول و 3 نمونه از دسته دوم. لازم است بيان شود كه طي مطالعات صورت‌گرفته در 5 نمونه دسته اول، محوريت موضوعي، نورعليشاه از دراويش مشهور طريقه نعمت اللهي است. در دسته دوم، وسايل آييني دراويش همچون نمادهايي موردتوجه قرار گرفته كه درراستاي بيان اهداف و محتواي مذهبي مورداستفاده قرار گرفته و ازلحاظ معناشناسي بسيار حايز اهميت است. با بررسي نقوش اين قالي‌ها مي‌توان نتيجه گرفت، باورها و اعتقادات جامعه به‌عنوان بخشي مهم از تفكر جامعه و ازسويي تاثيرات غرب به نوعي در شيوه نمايش اين دوره انعكاس يافته است. از يافته‌هاي اين پژوهش مي‌توان به عوامل موثر بر ظهور و شكل‌گيري قالي‌هاي تصويري با موضوع درويشي اشاره نمود كه شامل تمايل به صوفي‌گري، تمايلات ملي و مذهبي، آميخته‌شدن فضاي جامعه با شعاير و آموزه‌هاي ديني و محوريت موضوع انسان متاثر از هنر اروپايي است. اين تحقيق از نوع بنيادين و روش تحقيق توصيفي- تحليلي است. جمع‌آوري اطلاعات به‌ صورت كتابخانه‌اي و فيش‌برداري انجام يافته و اطلاعات به‌دست‌آمده هم به شيوه كيفي تجزيه و تحليل شده‌ است. معرفي قالي‌هاي درويشي دوره قاجار و شناسايي عوامل موثر بر ظهور و شكل‌گيري آنها و معرفي نقوش و عناصر نمادين مرتبط با دراويش و صوفي‌گري از اهداف اين مقاله است. در اين راستا نگارندگان در مقاله حاضر، درپي پاسخ به اين سوالات هستند: عوامل موثر بر شكل‌گيري قالي‌هاي درويشي چيست؟ براي بيان اهداف و محتواي صوفي‌گري از چه نماد‌ها و ابزاري استفاده شده است؟

Qajar rugs are among the richest treasures of Iranian art. In these carpets, specific kind of design and new usage was created. Motifs of this group of Qajar carpets not only were affected by various literary and storied themes, but also reflected religious and mystical themes. In this way, we can mention carpets of spiritual characters. Weaving of spiritual characters’ faces on the carpets is regarded as one of the important events of Qajar art and a movement of illustration on carpets. We can categorize these rugs into two groups: 1. carpets with image of spiritual characters. 2. Carpets with ritual items of those characters. In this study 8 samples of this group of rugs have been investigated; 5 samples regarded as the first group and 3 ones as the second. We can mention that the centrality of the issue in the study of the first group samples is Noor Ali Shah; one of the famous spiritual characters of Nematollahi order. In the second group, ritual tools are considered as symbols in order to express religious aims and contents. And also they are so significant in semantics. Examining the carpet patterns, it can be concluded that beliefs of society as an important part of society thinking and also of the effects of the west, have been reflected on the carpets. We can also mention some factors affecting the rise and formation of pictorial rugs with the theme of spiritual characters that are included to tend to Sufism, national and religious sentiments, fusing society with religious beliefs, and the centrality of human subject under the influence of European art, as the findings of this study. This research is a fundamental one and its research method is descriptive- analytical and the data collection is based on library documents. The data were analyzed by qualitative method. Introduction of this special group of Qajar rugs and identifying the effective factors on emergence and formation and also introduction of the motifs and symbols related to Sufism and spiritual characters have been the aims of this study. In this regard, we can respond to these questions: what are the factors affecting the formation of dervish carpets? Which symbols and tools are used to explain Sufism contents?