مفهوم معماري در برهۀ گذار از دورۀ ساسانيان به دوران اسلامي، درآمدي بر تاريخ مفهومي معماري ايران

The Concept of Architecture in the Transitional Era from the Late Sassanid to the Early Islamic Period, An Introduction to the Conceptual History of Iranian Architecture

تقطيع تاريخ معماري ايران به پيش و پس از اسلام، امري اعتباري است كه اگرچه روزگاري زاينده و كارآمد بود، اكنون به قالبي تكراري بدل شده است. ازجمله پيامدهاي اين تقطيعِ قالبي غفلت از معماري، خود برهۀ گذار از دورۀ ساسانيان به دوران اسلامي است. پي بردن به گسستگي ها و پيوستگي هاي حقيقي در فرهنگ ايراني در اين سوي و آن سوي اين مرز، نيازمند تحقيق و تدقيق بيشتر است؛ تحقيقي كه ناگزير بايد از مفروض نگرفتن وجود اين مرز آغاز شود. انسان ها پيش و پس از معماري و در هنگام معماري كردن به آن مي انديشند و دربارۀ آن سخن مي گويند. سخن گفتن ايشان دربارۀ معماري گواهِ فهم آنان از معماري است. مفهوم معماري امري ثابت و بي زمان نيست و در طي تاريخ دگرگون مي شود. از راه هاي شناخت معماري ايران در برهۀ گذار، تحقيق دربارۀ مفهوم معماري در اين دوره است؛ آن چنان كه در سخن ايرانيان آشكار شده است. در اين تحقيق، ضمن معرفي تاريخ مفهومي و پيشنهاد وارد كردن آن به مطالعات معماري ايران، به تاريخ مفهومي معماري ايران در برهۀ گذار مي پردازيم. كار تاريخ مفهومي معماري برهۀ گذار را از واژه ها و الفاظ آغاز مي كنيم؛ اما در آن بازنمي مانيم، بلكه به واژه ها و معاني و حوزه هاي معنايي به منزلۀ مدخلي براي شناخت تغيير و تحول فرهنگيِ معماري مي نگريم. منابع اوليۀ اين تحقيق منابع پهلوي و فارسي و عربي، از اواخر دورۀ ساسانيان تا اوايل دوران اسلامي است. رويكرد آن تاريخ مفهومي و چهارچوب نظري آن نظريۀ حوزه هاي معنايي است. در اين تحقيق، روشن مي شود كه مردم ايران زمين در برهۀ گذار از حوزۀ معنايي معماري، با مقولۀ معنايي آباداني ياد مي كنند و تلقي آنان از معناي آباداني اعم از تلقي امروزي ما از معماري است. همچنين آشكار مي شود كه با ورود اسلام به ايران، در اين حوزۀ معنايي، تغييري اساسي رخ نداده است.

The common division in Iranian architectural history to two separate periods preIslamic and Islamic which was once efficient, has gradually lost its motivating power. Such a cliché had consequences including disregarding the architecture of the very transitional era from the late Sassanid to the early Islamic period. Understanding the real changes, evolutions, breaks, and continuity in the two sides of the supposed historical border requires more inquiry and research; a research that should begin with eliminating the border. Human beings think about architecture before, during, and after practicing it. They speak about it; and their words are evidences of their understanding of architecture. The concept of “architecture” is not constant and timeless. It changes during history; and its changes reveal themselves in the language. In this article, after introducing “conceptual history” and its benefits for Iranian architectural studies, we study the conceptual history of the architecture of the transitional era. We take lexical and etimological methods in defining semantic fields and categories of architecture in the era as a way toward understanding the cultural changes and evolutions of architecture. Our primary sources are in three languages: Pahlavi (Middle Persian), Persian (New Persian/ Dari), and Arabic. By the conceptual history of architecture of the transitional era from the late Sassanid to the early Islamic period, we will show that the concept of architecture in the era revealed in the term ābādāni, did not bear any radical changes. Of course the concept of architecture as ābādāni is far from the modern concept of architecture, despite including it.