منزلت عقل متعالي (نقش عقل در ساحات مختلف دين)

The role of transcendental reason in the understanding of the religion

از مسائل مهم در دين‌پژوهي و فلسفۀ دين، جايگاه و منزلت عقل در فهم دين است. سؤالات مختلفي در اين زمينه مطرح مي‌شود كه عقل چه نقش و منزلتي در فهم دين و تحقق معرفت ديني دارد؟ آيا نقش و كاركرد آن تنها از سنخ ابزار فهم دين از ساير منابع است يا اينكه در كنار ساير منابع معرفتي دين، از جايگاه منبعيت نيز برخوردار است؟ در انديشۀ غربي به‌ويژه مسيحيت، پاسخ‌هاي مختلفي در اين باب داده شده است كه با توجه به عنوان مقاله، از طرح آنها صرف نظر مي كنيم. در انديشۀ اسلامي چند ديدگاه‌ مختلف مطرح است كه از جملۀ آنها مي‌توان به تفكر ظاهرگرايي، عقل‌گرايي اعتزالي و عقل متعالي (تفكر شيعي) اشاره كرد. ظاهرگرايان؛ اعم از اهل حديث از اهل تسنن و اخباريون از شيعه بر ظواهر ديني جمود دارند و مخالف هر گونه تدبر عقلي در دين هستند. عقل‌گرايان اعتزالي (اعم از معتزلۀ قديم و جديد) معتقدند كه عقل در فهم و درك تمامي معارف ديني تواناست. عقل‌گرايي اعتدالي (عقل شيعي يا عقل متعالي) به هماهنگي بين عقل و شريعت و عقل و نقل تأكيد دارد و براي عقل در ساحات مختلف دين، هم نقش ابزاري قائل است و هم نقش و كاركرد منبعي. در مقالۀ حاضر مي‌كوشيم به منزلت عقل (ابزاريت و منبعيت آن) در هر يك از ساحات مختلف دين (عقايد، احكام، اخلاق و ...) بپردازيم.

The role of reason in the understanding of the religion is one of the important issues in religious studies and philosophy of religion. There are many questions in this area, Such as: What is the role of reason in understanding religion? Is the reason only an instrument for understanding religion or source? In Islamic thought, there is a variety of Approaches, including the formalism, rationalism of the Mu'tazilites and transcendent reason (Shi'ism). Formalism, both from some Sunnis (AhleHadith) and Shiite (Akhbaris), focus on the religious aspects and opposes any rational methods in the understanding of the religion. Rationalist Mu'tazilites (both old and new Mu'tazila) believe that reason itself can understand all the content of religion Moderate rationalism (Shiite reason or transcendental reason) believes that there is coordination and Compatibility between reason, religion and Sharia and Also believe that the reason is a source of understanding of the religion and the instrument to understand it This article attempts to shows the position of reason (as a tool and source) in each part of the religion (beliefs, laws, ethics, etc.).