حدود مفاهيم «جبر» و «اختيار» در متون پهلوي و رابطه آن‌ها با نقش انسان در تاريخ در انديشه مزديسنا

The extent of “Determinism” and “Free Will” concepts in Pahlavi texts and their relations with human’s role in history Mazdayasna thoughts

انديشۀ مزديسنا، بسان ديگر مكاتب ديني و فلسفي، جايگاه بسيار ويژه‌اي براي موضوع «جبر» و «اختيار» در نظر داشته است. با بررسي متون كهن براي شناخت اين آيين كه شامل ريگ ودا و اوستا و متون پهلوي است، مي‌توان ردپاي سه‌گونه تفكر را در پديدآمدن ديدگاه مزديسنا، درباره نقش اراده انسان درتاريخ و حدود آن تشخيص داد.  نخست نقش بغ دختان و ايزدان در رفتار و كردار انسان كه بي‌شك تأثيرپذيرفته از انديشه‌هاي پيش از زردشت بوده و حضور همه‌جانبه آن‌ها در زندگي انسان، محدودكننده اختيار انساني است؛ دوم ديدگاه خود زردشت و به‌رسميت‌شناختن و برجسته‌كردن اراده انساني از ديدگاه اوست؛ سوم نقش انديشه‌هاي ساير ملل كه از مهم‌ترين آن‌ها ديدگاه‌هاي نجومي و ستاره‌شناسي بابلي و همچنين آموزه‌هاي گنوسي است كه تأثير آن‌ها را در متون ايراني كهن مي‌توان ديد. انديشۀ مزديسنا متأثر از مجموعه‌اي از اين عوامل بازتاب‌دهنده، روايتي بوده كه در آن نه جبر همه‌جانبه‌اي بر رفتار انساني حاكم بوده و نه انسان داراي اختيار مطلق در ساخت سرنوشت خويش است. در متون پهلوي، كوشش مي‌شود تا اين دو گرايش فكري متضاد با يكديگر آشتي داده شود: راه‌حل اين مشكل درتقسيم‌بندي بخت آدمي به امور دنيوي و مينوي جستجو شده‌است؛ امور دنيوي را به جبر و تقدير و امور مينوي را به اختيار و كردارهاي آدمي منتسب كرده‌اند.

Mazdayana’s thought, like other religious and philosophical schools, has considered a very special place for the topics of “Determinism” and “Free Will”. By studying ancient texts like Rig Veda, Avesta and Pahlavi texts, three types of thoughts can be traced in rise of Mazdayasna viewpoint about the role of human’s free will in history. Firstly, the role of the goddesses and gods in human behaviors and deeds, which was undoubtedly influenced by the ideas before Zoroaster and their comprehensive presence that would restricts human’s free will. Secondly is Zoroaster’s viewpoint in which human’s free will is glorified and recognized. Thirdly, is the role of the other nations’ thoughts and ideas that the most important ones were astronomic views, Babylonian astronomy and Gnostic teachings. Mazdayasna was influenced by a collection of reflective factors. From Mazayasna’s point of view, neither a comprehensive determinism nor an absolute free will are involved in human’s destiny. In these texts, it has been tried to reconcile these two trends of thoughts: Therefore, worldly affairs have been attributed to determinism and destiny and unworldly affairs have been attributed to human’s free will and works. From Mazayasna’s point of view, neither a comprehensive determinism nor an absolute free will were involved in human’s destiny. In these texts, it is tried to reconcile these two trends of thoughts: Therefore, worldly affairs have been attributed to determinism and destiny, on the other hand, unworldly affairs have been attributed to human’s free will and works.