كاركرد عقل در حوزه دين و اخلاق از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي

Function of the Intellect in the Realms of Religion and Ethics in Qadi Abduljabbar Mu‘tazili

نوشتار حاضر به بررسي كاركرد عقل نظري و عملي در حوزه دين و اخلاق از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي ميپردازد. بر اساس آنچه از انديشه‌هاي عبدالجبار در زمينه تبيين گزاره‌هاي اخلاقي برمي‌آيد، ميتوان به سه رويكرد معرفت‌شناختي، انگيزشي و وجودشناختي قايل شد. در حوزه معرفت‌شناختي، سه مقوله، شناخت ارزشهاي پايه، حسن و قبح افعال، كشف احكام اخلاقي مبتني بر گزاره‌هاي پايه، در حوزه انگيزشي، دو گونه كاربرد عقل بعنوان منشا الزامات اخلاقي و اساس مسيوليت انسان و در حوزه وجودشناختي، انتخاب ارادي و عقلاني بشر مورد بررسي قرار گرفته است. عقل در هركدام از آنها، نقش و كاركرد اساسي و بنياديني داشته و برپايه استدلال عقلاني، احكام اخلاقي تبيين شده است. در زمينه كاركرد عقل در حوزه فهم دين نيز ابتدا صفات توحيد و عدل خداوند، بر مبناي استدلال عقلاني بررسي شده و سپس با تكيه بر اصول اعتقادي و محوريت عقل به تفسير آيات پرداخته و موارد معارض با عقل را با ذكر نمونه‌هايي از آن تاويل نموده است.

This paper examines the functions of theoretical and practical intellects in the fields of religion and ethics in the view of Qadi Abduljabbar Mu‘tazili. Based on what appears from his views regarding the explanation of ethical propositions, we can refer to three epistemological, motivational, and ontological approaches. The writers have investigated three categories in the field of epistemology: knowledge of fundamental values, goodness and ugliness of acts, and unveiling of ethical principles based on basic propositions; two functions of the intellect in the field of motivation: the origin of human ethical implications and the basis of Man’s responsibility, and the human voluntary and rational choice in the field of ontology. He maintains that the intellect plays an essential and fundamental role in each of them, and that moral principles have been explained based on rational reasoning. Regarding the functions of the intellect in the domain of understanding religion, the writers initially deal with God’s Oneness and Justice in the light of rational reason and, then, relying on religious principles and through granting a central role to the intellect, they interpret some Qur’anic verses. Finally, they try to interpret some cases which are in contrast to the intellect with reference to certain examples.