از اسطوره تا عرفان: بررسي تطور كاركردهاي معنايي «قاف»

From Myth to Mysticism: An Investigation of the Evolution of Semantic Functions of "Qaf"

اسطوره قاف از بن مايه هاي پركاربرد در تاريخ ادبيات فارسي و به ويژه سروده هاي عرفاني است؛ بنابراين بررسي سير تحول كاركردهاي معنايي آن موجب خواهد شد تا خوانندگان آثار عرفاني به درك و دريافت روشني از اين اسطوره در حوزه عرفان دست يابند. براي گردآوري داده هاي تحقيق حاضر، دو دسته از منابع، مبناي كار قرار داده شده است: منابع غير عرفاني و متون عرفاني. در بخش منابع غير عرفاني، كتاب هاي تاريخي اسطوره اي، لغت نامه ها، فرهنگ ها و دانشنامه هاي عمومي و تخصصي و در بخش منابع عرفاني، گزيده اي از متون برجسته عرفاني دوره هاي مختلف تاريخ ادبيات (قرن چهارم تا چهاردهم هـ.ق) مورد نظر بوده است؛ سپس به شيوه توصيفي - تحليلي و بر اساس نظريه «تغييرات معنايي» لئونارد بلومفيلد، به بررسي انواع كاركردهاي معنايي قاف در بافت عرفاني پرداخته شده است. پرسش اصلي مقاله اين است كه آيا ويژگي هاي اساطيري قاف در حوزه عرفان دست نخورده باقي مانده است يا تغييرات معنايي ديگري را نيز در گذر زمان پذيرفته است؟ نتايج نشان مي‌دهد ‌بسياري از ويژگي هاي اساطيري قاف با همان شكل اوليه به منابع عرفاني تسري يافته اند؛ همچنين وجه معنايي قاف و كاركردهاي آن در متون اوليه عرفاني، به جانب روايت هاي اساطيري متمايل است و هر چه به دوره هاي بعدي مي رسيم، مفاهيم مرتبط با آن، انتزاعي تر مي‌شود؛ يعني قاف از شكل اسطوره اي خارج مي شود و هيأتي عرفاني مي يابد.

The myth of "Qaf" is one of the vastlyused motifs in the history of Persian literature, especially the mystical poems, and thus the analysis of the evolution of its semantic function will lead to a clear understanding of this myth in the field of mysticism by the readers of mystical works. Gathering the data of this study, two types of sources were used: mystical and nonmystical. For nonmystical sources, the historicalmythical books, dictionaries, lexicons and general as well as specialized encyclopedias and, for mystical sources, a selection of prominent mystical texts belonging to different periods of literary history (from fourth to fourteen centuries A.H) were considered. Then, using descriptiveanalytic method and based on Leonard Bloomfield's theory of "semantic changes", various semantic functions of "Qaf" in the mystical context were investigated. The main question of this study is whether the mythical features of "Qaf" in the field of mysticism have remained intact or they have been exposed to semantic changes in the course of time. The results of this study show that many mythical features of "Qaf" have transferred to mystical sources keeping their original form. Also, the semantic aspect of "Qaf" and its functions in early mystical texts tends to mythical narratives and as we reach later periods, the notions related to it become more abstract; i.e. it leaves the mythical form and takes a mystical one.