رفتار عناصر اصلي و كمياب كاني تورمالين در پگماتيت‌هاي منگاوي و گنجنامه (استان همدان)

پگماتيت‌هاي منگاوي (جنوب‌خاوري همدان) و گنجنامه (جنوب‌باختري همدان) بخشي از توده گرانيتوييدي الوند در پهنه سنندجسيرجان هستند. تركيب تورمالين‌ها در منطقه منگاوي شورل و در منطقه گنجنامه شورلفويتيت است. در تورمالين‌هاي گنجنامه، مقدار Al و به تناسب با آن، مقدار جايگاه خالي X بيشتر از منطقه منگاوي است؛ اما در كل، جانشيني‌هاي اصلي در هر دو نوع تورمالين از انواع پروتون‌زايي و افزايش آلومينيم و جانشيني‌هايي است كه در آنها افزايش Al و جايگاه خالي X و كاهش Fe روي‌مي‌دهد. جانشيني نوع اول به پيدايش اولنيت منجر شده و دومي موجب پيدايش فويتيت و تورمالين‌هاي حاوي آلومينيم و جايگاه خالي X شده‌ است. نبود تركيب دراويت و وجود Fe# بيش از 8/0 در همه نمونه‌هاي آناليزشده نشان‌دهنده ماگمايي‌بودن تورمالين در اين پگماتيت‌هاست. افزون بر اين، وجود جانشيني‌هايي از نوع جايگاه خالي X و Na+Al (سازندگان اولنيت) را مي‌توان نشان‌دهنده ماگمايي‌بودن تورمالين دانست؛ زيراكه عناصر مورد نياز تورمالين (بور، آهن، سديم و آلومينيم) از خود سيال ماگمايي تامين‌شده‌است. مقدار HREE‌ها در تورمالين‌هاي منگاوي به‌علت همراهي با گارنت بسيار كم است؛ اما تورمالين‌هاي گنجنامه در نبود گارنت داراي مقدار بالايي از اين عناصر هستند. ازاين‌رو، اگرچه تورمالين‌ها داراي جانشيني‌هاي گسترده‌اي هستند؛ اما تمايل چنداني به جذب عناصر ‌خاكي نادر ندارند. كاني‌هاي همايندِ (پاراژنز) تورمالين بيشترين ﺗﺄثير را در كنترل مقدار عناصر ‌خاكي نادر آن دارند.