تبلور مفاهيم شيعي در شكل‌گيري مساجد دوران صفويه و قاجاريه؛ بررسي تطبيقي: مسجد شهيد مطهري تهران و مسجد امام خميني اصفهان

بارزترين تجلي‌گاه معنويت و هويت متعالي انساني را مي‌توان در لايه‌هاي پنهاني هنر قدسي و اوج شكوفايي هنر معماري مقدس اسلامي را مي‌توان در ساخت مساجد جست‌وجو كرد. در اين بين، به نظر مي‌رسد مساجدي كه در دوران طلايي قدرت معنوي‌، مالي و سياسي شيعيان در اين سرزمين شكل گرفته‌اند، واجد هويت معنوي ويژه‌اي هستند. با تشكيل دولت صفوي در اوايل قرن دهم هجري و اعلام تشيع اثنا‌عشري به عنوان مذهب رسمي‌، ايران بعد از قرن‌ها، هويت ملي و سياسي خود را بازيافت. از اين‌رو مذهب تشيع، به‌تدريج در روح و جان ايرانيان نفوذ كرد و روح هنرمندان و معماران ايراني به تشيع روشن گرديد؛ لذا به آفرينش فضاهايي دست زدند كه از روح و ماهيت تشيع سرشار بود. معماري مسجد به عنوان محمل بروز چنين عقايدي، از ظرايفي در طراحي برخوردار گشت كه در دوره صفويه و پس از آن قاجار، به نهايت تكامل خويش دست يافت. در دوره قاجاريه، شيوه جديدي در معماري ايجاد شد و معماران اين زمان نيز دنباله‌رو معماران صفويه بودند. در اين پژوهش، سعي شده تا با مقايسه معماري دوره صفويه و يك دوره بعد از آن (قاجاريه)، به بررسي اصول، مباني و الگوهاي قديم معماري ايران و نوآوري‌هايي پرداخته شود كه از نظر فضا در اين دوران به وجود آمده‌ است؛ هرچند به نظر مي‌رسد، معماري دوره قاجار، قوت لازم خلق يك معماري جديد را نداشته است. از اين رو در اين پژوهش، دو شاه‌كار هنر و معماري اسلامي و شيعي اين سرزمين‌، يعني مسجد امام خميني اصفهان و مسجد شهيد مطهري تهران، با بازشناخت اصول قدسي حاكم بر طراحي مساجد شيعي بررسي تطبيقي شده است. بر اساس نتايج تحقيق، مي‌توان تفاوت و به نوعي تكامل دوران صفويه تا قاجاريه را در عواملي چون طرح، فضا، نقوش جملات به‌كار رفته در كتيبه‌ها، رنگ‌هاي استفاده‌شده در تزيينات و مناره‌ها جست‌و‌جو كرد. 1. هنر قدسي به معناي دقيق لفظ، شامل معماري و خوش‌نويسي است كه با تار و پود صورت و معناي قرآن درآميخته‏اند و گويي از آن جاري مي‏شوند.