گونه‏ شناسي تفاسير عرفاني در موضوع حروف مقطعه قرآن

Typology of mystical interpretations of Horuf-e-Moqatta’e in Quran

موضوع اين مقاله طبقه ‏بندي نظرات مندرج در تفاسير عرفاني درباره ماهيت حروف مقطعه و انواع معنايابي از اين حروف است. در اين مقاله آراي ده مفسر عارف و صوفي [سهل تستري، سلمي، قشيري، ميبدي، روزبهان بقلي، عبدالرزاق كاشاني، ملاصدرا، اسماعيل حقي، صفي‌علي‌شاه، و گنابادي] از قرون مختلف، درباره حروف مقطعه قرآن بررسي و يافته‌ها در دو سطح طبقه‌بندي شده است. در سطح نخست انواع يافته‌هاي آنان درباره ماهيت حروف مقطعه و در سطح دوم درباره روش و انواع اين معنايابي از نظر محتوايي بحث شده است. در سطح نخست هفت نظر طبقه‌بندي شد: تشابه حروف مقطعه؛ از اسرار بودن اين حروف؛ داشتن جنبه‌ بلاغي؛ سوگند خداوند بودن همه يا برخي از اين حروف؛ اسامي سوره‌هاي قرآن كريم بودن برخي از اين حروف؛ اسامي پيامبر بودن برخي از حروف، و اسامي خداوند بودن حروف و نهاده شدن اسم اعظم الهي در آنها. هريك از اين نظرات با تفاسير جامعي مانند جامع البيان طبري، روض الجنان رازي و مجمع البيان طبرسي مقايسه و نشان داده شد كه سخنان عرفا درباره ماهيت حروف مقطعه عموماً در تفاسير رسمي انعكاس داشته است. در سطح دوم معنايابي بر اساس مشابهت و مشاكلت حروف با مفاهيم عرفاني توضيح داده شده است. در اين نوع از معنايابي، چهار نوع محتوا مد نظر مفسران عارف بوده است كه عبارتند از: معنايابي ناظر به حق و اسما و صفات او؛ معنايابي ناظر به پيامبر و جامعيت حقيقت و مراتب او؛ معنايابي ناظر به سلوك سالكانه و مواجيد عارفانه؛ و معنايابي ناظر به مراتب عالم و مراتب تنزلات وجود.

The purpose of this article is to identify the various mystical interpretations of Horuf-e-Moqatta’e (separated letters) in Qur’an. Ten mystical interpreters-the Qur’an-al-Azim, Haghayegh-al-Tafsir, lata’ef- al-Esharat, Kashf-al-asrar, Ara’es-al-Bayan, Ta’vilat, Rouh-al-Bayan, Manzum e Safi, Bayan-al-Sa’adah- have been selected from several centuries and their explanations, after entries about Horuf-e-Moqatta’e in twenty nine Suraʹs of Qur’an, are classified in two levels. The first level is all about mysticsʹ findings on the nature of the Horuf-e-Moqata’e and the second concerns the semantic aspects of their contents. The former includes seven views: Similarities among the Horuf-e-Moqatta’e; Secrecy of these letters; Concerning eloquence aspects; Assuming them as God’s oaths; Assuming them as titles of Quranic Sura’s; Assuming them as prophetsʹ names; Assuming them as names of God encompassing His High Name. In the latter, however, semantic aspects based upon similarities and forms of these letters and their mystical concepts are explained.