«خيال» و «ترك ادب شرعي» (تبيين رابطۀ مضامين مبتني بر ترك ادب شرعي در متون تغزّلي، با مقولۀ خيال)

پرسش‌ اساسی مقالۀ حاضر آن است كه چرا در متون تغزّلی و یا در متون عارفانۀ بهره‌مند از نمادپردازیهای ادبِ عاشقانه، گاهی با مضامین مبتنی بر ترك ادب شرعی روبروییم؟ منشاء پیدایش اینگونه مضامین چیست؟ و آیا می‌توان چگونگی شكل‌گیری اینگونه مضامین در ذهن هنرمند را توضیح داد؟ خاصه در سروده‌هایی تغزلی كه توانش تفسیر و تأویل به مضامین عارفانه را نیز دارند گاهی با مضامینی روبروییم كه در آن‌ها دلدار جایگاهی فرا انسانی و خداگونه یافته است و در بدو امر می‌توانند خارج از دایرۀ ادب شرعی ادراك و دریافت شوند. در این مقاله، نخست به مفهوم «ترك ادب شرعی» پرداخته و پس از تعریف آن، با ذكر نمونه‌هایی از متون منظوم پارسی، از متون آغازین شعر كهن گرفته تا متون معاصر، تقسیم ‌بندی‌ای دهگانه از زمینه‌های شكل‌گیری آن ارائه خواهد شد. چنانكه به تفصیل گفته خواهد شد، در سبك عراقی، كه توأمان از درونمایه‌های عاشقانه و عارفانه بهره می‌برد، یكی از پرجلوه‌ترین فضاهای بروز ترك ادب شرعی ظاهری، «مضامین تغزّلی» است. و اما در بخش اصلی این نگاشته، با نگاهی به سروده-هایی از سعدی، و نیز ابیاتی منسوب به قیس‌بن مُلَوَّح (مجنون عامری)-كه به عقیدۀ نگارندگان، سعدی در برخی مضامین از وی متأثر بوده است- این مسأله واكاویده و رابطۀ مضامینی كه بنا به ظاهر ممكن است برخی حكم به خروج آنها از دایرۀ ادب شرعی كنند با مقولۀ «خیال» تبیین شده و منشاء پیدایش و چگونگی شكل‌گیری اینگونه مضامین در ذهن هنرمند، با یاری‌گرفتن از توصیف خاص ابن‌عربی از «خیال» و عشق عارفانه توضیح داده خواهد شد.