برهان تمانع؛ برهاني استوار در راستاي توحيد خالقي و ربوبي

يكي از وجوه عقلي متعدد كه انديشمندان اسلامي در راه اثبات توحيد از آن بهره برده اند برهان تمانع است. برهاني كه با الهام از آيات شريفه قرآن به ويژه آيه شريفه «لوكان فيهما آلهة الا الله لفسد تا مطرح شده و با تقريرهاي گوناگوني ارائه شده است. در اين نوشتار پيشينه، حوزه كاربرد، مباني و تقريرهاي مختلف برهان و اشكالات مطرح شده بر اين تقريرها بررسي شده و توحيد در خالقيت و ربوبيت اعم از ربوبيت تكويني و تشريعي با آن اثيات مي شود. بر اين نكته تأكيد شده كه برهان تمانع به صورت اختلاف و ناسازگاري آلهه متعدده اختصاص نداشته، فرض توافق آلهه متعدده در خلق و تدبير را نيز شامل مي شود از اين رو برهان را بر اساس تعدد قدرتها و تعدد اراده هاي متوافق و تمانع اراده ها تبيين نموده ايم. تالي فاسد هاي منتج از اين برهان كه به خاطر پرهيز از اين لوازم فاسده توحيد اثبات مي شود، در برخي از تقريرها عدم تكون عالم و در برخي از تقريرها بي نظمي و ناهماهنگي بين موجودات عالم است. در بخش پاياني مقاله نگاهي مختصر به آيه لو كان فيهما آلهه الا الله لفسدتا و آيات مشابه آن كه منشأ قرآني برهان تمانع است انداخته شده است و از نظريه برهاني بودن استدلال مستفاد از آيات دفاع شده است.