نقش نهاد وقف در شكل گيري و گسترش شهرهاي اسلامي (مطالعه موردي؛ بافت تاريخي شهر بيرجند)

وقف نوعي ايمان سنجي و ترازوي باورهاي قلبي مردم در طول ادوار اسلامي محسوب مي شود كه در جامعه ديني ظهور و بروز معناداري مي يابد. در شكل گيري شهرهاي اسلامي عوامل چندي موثر بوده اند؛ از جمله اين عوامل مي توان به انديشه وقف اشاره داشت. از ديرباز بناهاي وقفي از جمله تاسيسات و خدمات عمومي بخش عمده اي از بافت معماري شهرهاي اسلامي را به خود اختصاص داده است كه با احداث آن ها و افزايش جمعيت باعث گسترش و عمران شهرها شده است. در واقع بناهاي وقفي در شكل دهي و گسترش فضاهاي شهري در طول دوره اسلامي تاثيري انكارناپذير داشته اند. اين پژوهش كه بر پايه مطالعات توصيفي ـ تحليلي و با روش گردآوري اطلاعات به صورت كتابخانه اي و ميداني صورت پذيرفته، در صدد اين است تا اهميت وقف و ابعاد گوناگون تاثيرگذاري آن بر نحوه به وجود آمدن و گسترش شهرهاي اسلامي و ساختار فضايي آن ها را به خصوص در بافت تاريخي شهر بيرجند بيان كند. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد در بافت تاريخي بيرجند سازمان كالبدي از پيوند ميان مركز شهر و مراكز محله ها از طريق فضاها و عناصر ارتباط دهنده مثل گذر اصلي و ميدان به وجود آمده است. قرارگيري بناهاي عام المنفعه در گذر اصلي و مركز بسياري از محله ها سازمان فضايي اين شهر را تشكيل داده اند. شكل گيري شهر مبتني بر ساختن محله ها با خدمات شهري و وجود اين عناصر در بيش تر محله ها، پيوستگي و ارتباط قوي فضايي ميان آن ها برقرار كرده و در اين ساختار واحدهاي تشكيل دهنده اصلي شهر كه از بناهاي عام المنفعه تشكيل شده است، جزو بناهاي اصلي و هسته اي با مركز ثقل فضايي و عناصر ويژه ديده مي شوند. اين عناصر چون حسينيه ها، تكايا، مساجد، آب انبارها، حمام ها و مدارس با فرآيندي متقابل، ارتباط فضايي مشخصي با ساير فضاهاي عمومي شهر و سهم بسزايي در شكل گيري و در نهايت گسترش شهر در سطح و به صورت افقي داشته اند.