بازشناسي فرم معماريِ : آرامگاه «غازان» در مجموعه ابواب البريِ غازانيه و نقش آن در روند تحولات شهرسازي ايراني

صرفنظر از ویرانی و تخریب بخشی از شهرهای ایران در ابتدای هجوم مغول، سیمای شهرسازی سایر بخش‌های ایران، خصوصاً آذربایجان، نه تنها شاهد ویرانی و تجزیة بافت شهری نیست، بلكه از همان ابتدا ایلخانان را متوجه به شهر و آبادگری معرفی می‌كند. بی‌شك دین ثابت كرده است كه یكی از مؤثرترین و تواناترین نیروهای وحدت‌بخش در حیات حكومت‌هاست. اشراف كامل مغول بر این موضوع، ضمن ایجاد شهرك‌هایی با مركزیت اَرسن مذهبی در خارج از محدودة شهری، ضمن جلوگیری از گسترش بی‌‌رویة هستة مركزی كهن شهر، مانع از فجایع انسانی ناشی از آن شده است. طی این دوره، در پی ظهور شخصیت غازان و ذهنیت متفاوت وی در رابطه با اسلام و تغییر سنت پنهان‌سازی موقعیت مكانی مقبره ایلخان، شهرسازی ایلخانی، آغازگر سبك نوینی از مجموعه‌‌سازی با مركزیت عناصر مذهبی و مشخصة بارز هم‌اندیشی نسبت به فضاهای كالبدی شهر و مقتضیات اجتماعی را در خود بروز می‌دهد كه تا آن زمان بی‌سابقه بوده است. طراحی و ساخت مجموعة معماری "غازانیه" با نام ملی "ابوابُ البر" را باید از نخستین نتایج به دست آمده در زمینة مزبور دانست كه نگارندگان فرایند طرح‌ریزی و اجرای آن را از نخستین چالش‌های شهرسازی ایرانی در زمینة اسكان به جهت تنظیم جمعیت شهری می‌دانند. از آنجایی‌كه بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان كهن‌ترین نمونه تدفینی مغول در ابعاد بسیار بزرگ - با توجه به تغییر نگرش نسبت به سنت تدفین ایلخانی- همواره در هاله‌ای از ابهام قرار داشته‌، تحقیق پیش رو بر آن است كه به روش تحلیل محتوایی متون به تبیین ویژگی‌های شهری مجتمع غازانیه و بازآفرینی فرم آرامگاه غازان بپردازد؛ زیرا مطالعة ساختار فضایی "شام غازان"، نخستین نمونة موجود در تاریخ شهرسازی ایرانی از نوع مذكور، بسیار حایز اهمیت است. در این زمینه، با فرض بر تداوم الگوی مشابه معماری در سنت مقبره‌سازی شمال‌غرب ایران پیرامون بازة زمانی مذكور، پرسش اصلی تحقیقِ پیش رو، ابعاد و تناسبات معماری مقبرة غازان در مجتمع تدفینی وی خواهد بود. پیرو نتایج به دست آمده، برخلاف ذهنیتِ موجود، طرح مقبرة غازان نه یك منشور دوازده‌وجهی، بلكه، همانند اكثر مقبره‌‌های تدفینی ایلخانی موجود در آذربایجان، استوانة حجیم گنبد‌داری است كه تناسبات معماری آن با نمونه‌‌های شاخصِ مشابه، از جمله مقبرة سلطان محمد خدابنده در سلطانیه- هم به لحاظ تناسبات و هم به لحاظ ساختار فضایی- قابل انطباق است.