ارزيابي عملكرد و پايداري امرژي سه نظام كشاورزي: مطالعه­ ي موردي- بوم نظام‌هاي كشت گندم، ذرت دانه ­اي پاييزه و ذرت علوفه­ اي بهاره در شهرستان دزفول استان خوزستان

سابقه و هدف: هدف اين تحقيق حاضر استفاده از تحليل امرژي براي بررسي و مقايسه­ ي ميزان پايداري و بارگذاري بر محيط زيست در سه بوم نظام كشت گندم، ذرت دانه­ اي پاييزه و ذرت علوفه ­اي بهاره در شهرستان دزفول بود.مواد و روش ­ها: رهيافت امرژي به عنوان رهيافتي بالا به پايين در سه مرحله استفاده شد. در مرجله اول با تعيين مؤلفه ها و رابطه بين آنها، نمودار بوم نظام ها ترسيم شد. در مرحله دوم در جدول امرژي مقادير و واحدهاي هر يك از جريان­ها و مولفه هاي نمودار مشخص و قرار داده شد. در جدول ضريب­ هاي تبديل همه منابع به انرژي خورشيدي بر حسب ژول قرار دارد. در مرحله سوم محاسبات براي محاسبه شاخص هاي امرژي و تبيين عملكرد محيط زيستي نظام ها انجام شد. كه در بررسي هاي مختلف اين شاخص ها متفاوت هستند. در اين رابطه مهم­ ترين شاخص ها، شاخص بار وارده بر محيط زيست (ELR) و شاخص پايداري محيط زيست (ESI) كه در تركيب با هم شاخص ها پايداري را به دست مي دهند كه معبار خوبي براي ارزيابي پايداري بوم ­شناختي (اكولوژيكي) است. اين تحقيق با روش ميداني اجرا شد. در اين رابطه اطلاعات از 243 كشاورز در سه بوم نظام كشت گندم، ذرت دانه ­اي پاييزه و ذرت علوفه­ اي بهاره در شهرستان دزفول استان خوزستان گرد آوري شد. داده ها شامل داده هاي فني مديريتي كشاورزي، داده هاي اقتصادي- اجتماعي مربوط به هزينه هاي اجراي فعاليت هاي مديريتي در منطقه، قيمت محصول و ميزان عملكرد در منطقه و ديگر جزئيات بودند. داده هاي اقليمي از سازمان هوا و اقليم گردآوري شد. ميزان­هاي واحدهاي امرژي از بررسي­ هاي گذشته گرفته و استفاده شد.نتايج و بحث: يافته ­هاي اين پژوهش نشان داد كه ميزان ورودي­هاي امرژي (عملكردي) در سه نظام كشت گندم، ذرت دانه ­اي و ذرت علوفه اي به ترتيب، 1016× 49/1 ،1016× 57/1 و 1016× 59/1 امژول در هكتار بود. بيشترين ورودي به هر سه نظام­ مربوط به آبياري و كودهاي شيميايي بود كه در گندم، ذرت علوفه­اي و ذرت دانه­ي به ترتيب 86%، 87% و 8/82% از كل ورودي ­هاي امرژي به نظام را به خود اختصاص دادند. مهم ­ترين شاخص ­هاي امرژي، شاخص بار وارده بر محيط زيست (ELR) و شاخص پايداري محيط زيست (ESI) است كه ELR در سه نظام كشت گندم، ذرت و ذرت علوفه­اي به ترتيب 49/0، 86/0 و 57/0 برآورد شد. همچنين بيشترين ميزان شاخص ESI در نظام كشت گندم 99/4، پس از آن در نظام كشت ذرت علوفه­ اي 12/4 و در ذرت دانه ­اي با 06/2 كمترين ميزان را دارا بود. بنابراين نظام كشت گندم نسبت به دو نظام ديگر با كمترين بار وارده بر محيط زيست و بيشترين ميزان پايداري محيط زيست، مطلوب­ترين نظام از لحاظ شاخص ­هاي امرژي است. نتايج نشان داد كه اين نظام­ ها از نظر پايداري در وضعيت مطلوبي هستند كه مهم ­ترين دليل پايداري بيشتر آنها و نسبت كمتر بار وارده بر محيط زيست در اين نظام­ ها، ورودي آبياري است كه بزرگترين ورودي امرژي به اين نظام ­هاي كشت مي‌باشد.نتيجه ­گيري: بنابر نتايج چندين شاخص امرژي، از بين سه نظام ارزيابي شده، گندم بالاترين سطح پايداري را داشت. تحليل حساسيت نشان داد كه نهاده آب آبياري و كود بالاترين عامل تاثيرگذار بر نسيت هاي امرژي بودند. در اين زمينه، بهترين فعاليت هاي مديريتي و ديگر راهبرد (استراتژي)هاي كشاورزي بوم­ شناختي (اگرواكولوژيكي) مي توانند پايداري اين سه نظام را بهبود بخشند. در اين زمينه، مديريت تلفيقي مواد مغذي (مانند استفاده از كود دامي، كمپوست، تقويت و تزريق مصنوعي با CO2 انتخاب ژنتيكي و يا جلوگيري از تنفس نوري و تنفس شبانه) مي تواند تعادل مواد مغذي را ارتقا داده و اثرگذاري منفي كودها را كاهش دهد و نقش مهمي در همه سطوح بوم ­نظام كشاورزي ايفا كند.