ارزيابي پايداري بوم‌نظام‌هاي زراعي گندم و جو با استفاده از شاخص‌هاي كمي: مطالعه موردي، دشت مراغه – بناب، استان آذربايجان شرقي

سابقه و هدف: يكي از چالش‌هاي جدي كشاورزي در قرن بيست و يكم، تأمين امنيت غذايي جمعيت در حال گسترش جهان از منابع پايه محدود نظير زمين و آب و عناصر غذايي با كمينه‌سازي اثرات نامطلوب محيط زيستي است. اما، با توسعه كشاورزي كه وابستگي به نهاده‌هاي شيميايي نظير كودها، سموم شيميايي، سوخت‌هاي فسيلي و ساير نهاده‌هاي پرانرژي در توليد محصولات كشاورزي را افزايش داده است، سلامت انسان و محيط‌ زيست به شدت در حال تهديد است. بنابراين، استفاده بهينه از منابع و نهاده‌ها يكي از اولين و اساسي‌ترين اهداف توسعه پايدار كشاورزي است. شاخص‌هاي پايداري مقاديري كمي هستند كه با استفاده از آن‌ها مي‌توان كارايي و كيفيت بوم‌نظام‌هاي كشاورزي را ارزيابي و از آنها به عنوان ابزاري براي كمك به تصميم‌گيري‌هاي كلان در اداره­ي نظام‌هاي كشاورزي بهره گرفت. از جمله اين شاخص‌ها مي‌توان به شاخص‌هاي انرژي، پتانسيل گرمايش جهاني، شاخص‌هاي اقتصادي، ضريب اثر محيط زيستي آفت‌كش‌ها، و كارايي استفاده از زمين، آب و كودها اشاره كرد.مواد و روش­ها: در پژوهش حاضر، ارزيابي پايداري بوم‌نظام‌هاي زراعي گندم و جو در منطقه دشت مراغه – بناب استان آذربايجان‌شرقي واقع در شمال‌غرب ايران با استفاده از شاخص‌هاي فوق انجام گرفت. بدين منظور، اطلاعات مورد نياز تحقيق با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه حضوري با 110 كشاورز منطقه مورد مطالعه به دست آمد. همچنين، اطلاعات تكميلي مانند قيمت فروش محصول اصلي و فرعي از سازمان‌هايي نظير جهاد كشاورزي تهيه شد.نتايج و بحث: نتايج نشان داد كه كل انرژي ورودي، خروجي و انرژي خالص در بوم‌نظام‌هاي گندم (به ترتيب 34412، 161462 و 127050 مگاژول در هكتار) بيشتر از جو (به ترتيب 29596، 126077 و 96480 مگاژول در هكتار) بود. همچنين، شاخص‌هاي كارايي مصرف انرژي و بهره‌وري انرژي در گندم (به ترتيب 7/4 و 17/0 كيلوگرم بر مگاژول) مقادير بالاتري از جو (به ترتيب 1/2 و 15/0 كيلوگرم بر مگاژول) نشان داد. از نظر شاخص‌هاي اقتصادي، عليرغم پايين بودن هزينه كل توليد در جو، بيشترين ارزش ناخالص توليدي، سود خالص، نسبت سود به هزينه و بهره‌وري اقتصادي براي گندم محاسبه شد. مقايسه بوم‌نظام‌هاي گندم و جو از نظر پتانسيل گرمايش جهاني و اثر محيط زيستي ناشي از مصرف آفت‌كش‌ها نشان داد كه توليد گندم در مقايسه با جو اثر بيشتري بر گرمايش جهاني داشته و نيز اثرات محيط زيستي بيشتري را ناشي از مصرف آفت‌كش‌ها بر جاي مي‌گذارد اما، از نظر شاخص اكولوژيك كه بيانگر ارزش ناخالص محصول توليدي به ازاي اثر محيط زيستي ايجاد شده است، مقادير به دست آمده براي گندم (26/1 دلار بر كيلوگرم CO2 در هكتار و 37 دلار بر eiq) بيشتر از جو (03/1 دلار بر كيلوگرم CO2 در هكتار و 4/31 دلار بر eiq) بود. شاخص‌هاي كارايي استفاده از زمين، بهره‌وري زمين، بهره‌وري اقتصادي زمين، بهره‌ وري آب آبياري، بهره‌وري اقتصادي آب آبياري و كارايي استفاده از كودهاي نيتروژن، فسفر و پتاسيم به ترتيب براي گندم 7/65 درصد، 5/24 كيلوگرم در هكتار در روز، 2/6 دلار در هكتار در روز، 6/1 كيلوگرم در مترمكعب، 43/0 دلار در مترمكعب، 7/56 كيلوگرم در كيلوگرم، 4/136 كيلوگرم در كيلوگرم و 2401 كيلوگرم در كيلوگرم و براي جو 6/61 درصد، 2/19 كيلوگرم در هكتار در روز، 2/3 دلار در هكتار در روز، 5/1 كيلوگرم در مترمكعب، 26/0 دلار در مترمكعب، 8/34 كيلوگرم در كيلوگرم، 3/102 كيلوگرم در كيلوگرم و 376 كيلوگرم در كيلوگرم به دست آمد.نتيجه­ گيري: نتيجه آزمايش نشان داد كه اثرات محيط زيستي ناشي از آفت‌كش‌ها و گرمايش جهاني در واحد سطح براي جو كمتر از گندم بود. هر چند، توليد گندم در مقايسه با جو از نظر اقتصادي و كارايي استفاده از نهاده‌ و انرژي برتري داشت.