تحليل اثرات گسترش برنامه ريزي نشده كلان شهرها بر محيط طبيعي پيرامون رويكردي ويژه به منطقه كلان شهري تهران

Analysing the impact of unplanned metropolitan growth on the peripheral natural environment: special reference to the metropolitan region of Tehran

طرح مسئله : شهرهاي بزرگ يا كلان شهرها در جوامع بيشتر و كمتر توسعه يافته، به منظور بهره مندي از صرفه هاي ناشي از مقياس تشكيل شده و در پي آن، با ايجاد پيوندهاي فضايي- كاركردي با حوزه هاي پيرامون، منطقه هاي كلان شهري شكل مي گيرند. اين در حالي است كه افزايش تمركز و تشديد فعاليت ها (مسكوني و غيرمسكوني) در اين منطقه هاي كلان شهري، همواره رابطه مستقيمي با افزايش صرفه هاي ناشي از مقياس ندارد و آستانه هاي جمعيتي و اكولوژيكي، ظرفيت تمركز و ميزان گسترش آنها را تعيين مي كنند. گذر برنامه ريزي نشده از اين آستانه ها در بسياري از منطقه هاي كلان شهري، منشا شكل گيري و انباشت مشكل هاي فضايي بسيار، به ويژه در عرصه محيط طبيعي شده است. در بسياري از تجربه هاي جهاني به ويژه در جوامع كمتر توسعه يافته اي كه داراي سيستم و سازوكار برنامه ريزي و مديريت شهري كارآمد نيستند، گسترش كلان شهرها به سوي محيط هاي پيرامون، برنامه ريزي نشده است و اثرات آن بر محيط طبيعي، نه از پيش تدبير شده است و نه انديشيدن و تدبير شيوه ها و راه هاي رويارويي با چنين مشكل هايي، در نظر گرفته شده است. چنين اغماض مهمي، به توليد و بازتوليد مشكل هاي گسترده و پابرجايي چون اغتشاش فضايي (با توجه به تمام ابعاد اقتصادي، اجتماعي، سازماني و كالبدي) و تشديد يا بازتوليد مشكل هاي از پيش موجود، و موجب اتلاف منابع حياتي جوامع و نيز اتلاف سرمايه هايي چون سرمايه هاي اقتصادي، اجتماعي، كالبدي و محيطي يا طبيعي شده است و مي شود. هدف: هدف اين مقاله پرداختن به بحث عدم برنامه ريزي براي فضاهاي شكل گرفته در اثر گسترش كلان شهرها در منطقه هاي كلان شهري و در فضاي تحليل مورد نظر اين مقاله، يعني منطقه كلانشهري تهران، و نيز انديشيدن در مورد پيامدهاي چنين گسترشي در فرايندهاي برنامه ريزي و سياست گذاري كلان شهرها و منطقه هاي كلان شهري است؛ با اين مقصود كه بتوان با توليد و بازتوليد مشكل هاي گسترده و پابرجا در اين زمينه رويارويي كرد. بر پايه تحليل اثرات گسترش برنامه ريزي نشده منطقه كلان شهري تهران بر محيط طبيعي پيرامون آن است كه مي توان به توليد پيشنهادهايي (در سطوح راهبردي و عملياتي يا تاكتيكي) با ماهيت دوگانه محتوايي و روندكاري به منظور سياست گذاري و استقرار رهيافت و سازوكاري تدبيرشده براي برنامه-ريزي و مديريت چنين منطقه هايي پرداخت. روش تحقيق : به منظور شناسايي و تحليل تغييرات ناخواسته و منفي ايجاد شده در محيط طبيعي، ناشي از گسترش برنامه ريزي نشده در منطقه كلان شهري تهران، با رويكردي توصيفي- تحليلي، در اين مقاله روش كاري متشكل از فرايندي سه مرحله اي اختيار شده است. در مرحله نخست پايه هاي نظري مرتبط با موضوع بازبيني و تجربه هاي جهاني جوامع بيشتر و كمتر توسعه يافته مورد مقايسه قرار مي گيرند. در مرحله دوم روش هاي ارزيابي اثرات زيست محيطي بازبيني مي شود. و در مرحله سوم، به كمك اصول راهنماي به دست آمده، اثرات گسترش منطقه كلان شهري تهران بر محيط طبيعي پيرامون آن، مورد شناسايي و تحليل قرار مي گيرند. دستاورد : دستاورد اصلي اين مقاله، تحليل اثرات منفي گسترش برنامه ريزي نشده در منطقه كلان شهري تهران و بر پايه چنين تحليل هايي، تاكيد بر بايستگي استقرار سازوكار تدبيرشده برنامه ريزي، سياست گذاري، و مديريت منطقه هاي كلان شهري، به ويژه در فضاي تحليل مورد نظر اين مقاله است تا از طريق استقرار چنين سازوكاري، زمينه اي براي كاهش يافتن، گشوده شدن و پيشگيري از تشديد و بازتوليد مشكل ها فراهم شود.

Statement of the problem: Metropolitan areas in the more and less developed countries of the world have formed essentially due to the utilization of economies of scale، and successively the metropolitan regions are formed through spatial-functional linkages of the metropolitan areas with their peripheral environments. This is while the increasing density and intensifying activities within metropolitan regions are not directly related and relevant to the principle of economies of scale; considering that the density and boundaries are determined and affected by population and ecological thresholds. Unplanned metropolitan growth and departure from the mentioned thresholds creates and accumulates spatial problems in metropolitan regions، especially in the peripheral natural environments. Many metropolitan regions have the experience of unplanned expansion and their damaged and problematic natural peripheral environments. This have led to the production and reproduction of many urban and environmentally related problems، such as spatial confusion in economic، social، organisational and physical aspects that causes the exhaustion of resources and helps further the wasting of economic، social، and physical capital. Purpose: Main purpose of this paper is to discuss the unplanned built environments formed by the unplanned growth of the metropolitan areas and metropolitan regions worldwide، and specifically the metropolitan area and the metropolitan region of Tehran. Moreover، the purpose is to confer the unplanned nature of these formed spaces and to consider the consequences of such urban growth. This is to empower and enable the metropolitan planning system and mechanism in encountering the production and re-production of urban and natural environmental problems. Based upon the results of analysing the impact of unplanned metropolitan growth of Tehran upon its peripheral natural environment in this paper، proposals to establish an appropriate planning mechanism for this metropolitan region can be devised. Methodology: This paper has a descriptive-analytical approach، which is devised to identify and analyse the emergence of problems in natural environments due to unplanned growth in the metropolitan region of Tehran. To achieve this، a three staged process has been conceived and adopted: first; the theoretical foundations of the subject under study are reviewed، through following the experiences of some of the more and less developed countries. Second; the paper further reviews the Environmental Impact Assessment (EIA) and Ecological Footprint (EF) methods in order to find an appropriate method and a set of appropriate indicators for analysing the impact of the growth of Tehran towards its peripheral natural environment. Third; application of the methods and indicators to analyse the ecological footprint of Tehran، to find the impact of unplanned growth of Tehran and its expansion towards the peripheral natural environment. Achievement: The main outcome and achievement of this paper is to emphasis on establishing a planning and policy-making mechanism in the metropolitan region of Tehran، enabled to reduce، solve، and prevent the problems related to the natural environment.