انحصارگرايي تشريعي‌ ـ تشكيكي: ديدگاه علامه طباطبايي در الميزان دربارۀ كثرت اديان

Gradational-Revealed Exclusivism: Tabatabae’s View of Plurality of Religions in Al-Mizan

در مواجهه با واقعيت كثرت اديان، سؤالاتي ناظر به حقانيت، نجات‌شناسي و اصول اخلاقي تعامل با پيروان ديگر اديان ايجاد مي‌شود. پاسخ‌هاي دين‌پژوهان در اين باره در سه دسته نظريۀ «انحصارگرايي»، «شمول‌گرايي» و «كثرت‌گرايي» قرار مي‌گيرد. كشف موضع دين اسلام ـ دومين دين بزرگ جهان كه ادعاي خاتميت و عموميت دارد ـ تأثيرات نظري و عملي مهمي دارد. در همين راستا، اين پژوهش، با عطف نظر به قرآن ـ به‌عنوان متن مقدس مسلمانان ـ و از رهگذر بررسي آراي يكي از برجسته‌ترين مفسران و فيلسوفان شيعه: سيد محمدحسين طباطبايي، در تفسير گران‌سنگ الميزان، با روش توصيفي ـ تحليلي سعي در تبيين نمونه‌اي از رويكردهاي درون‌ديني به كثرت اديان دارد. نگارنده، پس از اشاره‌اي به كليات و اهميت مسئله، تصويري از نظريه‌هاي مطرح در مواجهه با كثرت اديان ارائه و آراي علامه را ناظر به آنها بررسي كرده است. نتيجۀ تحقيق اين است: دين حق از نظر علامه برابر است با «تسليم و سرسپردگي نسبت به حق»، راه و سنتي فطري و الهي كه با وجود داشتن ماهيتي واحد، در اعصار مختلفِ تاريخي، بسته به تكامل استعداد انسان‌ها در قالب شرايعي جلوه‌گر شده است، كه داراي سيري تكاملي از نقص به كمال و از اجمال به تفصيل است. جلوۀ كنوني دين حق از نظر علامه منحصر در شريعت محمدي است كه آخرين، كامل‌ترين و جامع‌ترينِ شرايع مي‌باشد. اين مدل حقيقت‌شناختي را مي‌توان «انحصارگرايي تشريعي‌ ـ تشكيكي» ناميد. علامه بر اين مبنا نجات را منحصر در تبعيت از اين شريعت دانسته ولي پيروان ديگر اديان را نيز در صورت عدم تقصير مشمول نجات مي‌شمارد

Facing the plurality of religions one might raise various questions on truth, salvation and moral principles as how to behave toward the followers of other religions. Responses given by scholars on faith to the questions can be categorized in three views of “exclusivism”, “inclusivism”, and “pluralism”. Theoretically and practically it is important to ascertain in this regard the view of Islam as last and universal religion. In this way the present article is to examine the ideas of Allama Tabatabae as one the most prominent philosophers and exegetes who based his views on one Quran as the holy scripture of Islam hence using descriptive –analytic method he is looking into the problem of pluralism from within the text i.e. scriptural perspective rather than philosophical approach. Having present an outline of rival theories in facing the plurality of faiths and the views adopted by Allama Tabatabae the author concludes that true faith from his viewpoint is identified with “submission and devotion to God” the Divine Way and primordial tradition which although is of one same nature, has been revealed in various forms of Sharias in the course of history in proportion to the development of human capacities from imperfection to perfection and from undifferentiating to differentiating. The present manifestation of true faith is confined to Muhammadan Sharia which is the last, most complete, and comprehensive of all divine Laws. This model of recognizing truth can be called “gradational-revealed pluralism”.in addition to followers of true faith of Islam, In Allama’s view, salvation can also embrace followers of other faiths in case of not being guilty