تباريابي رخدادِ «انقلاب فرهنگي در دانشگاه‌ها»؛ بر مبناي همسويي انتقادي روند‌هاي كلان فرهنگي دوره ماقبل انقلاب اسلامي

3Genealogy of the “Cultural Revolution in Universities” based on Critical Similarity of Orien-tation of Major Cultural Trends of Pre-Revolution Period

اين مقاله به بررسي روند‌هاي ماقبل انقلابي مؤثر بر وقوع رخداد «انقلاب فرهنگي در دانشگاه‌ها» (1359) اختصاص دارد. برخلاف تصور رايج كه اين رخداد را محصول كشاكش سياسي نيرو‌هاي رقيب در دوره اوليه مابعد انقلاب اسلامي دانسته و آن را همچون واقعه‌اي فاقد ضرورت اجتماعي و يك كنش سياسي صرف فارغ از وجوه نظري معرفي مي‌كند، از قضا اين مقاله نشان مي‌دهد كه واقعه «انقلاب فرهنگي در دانشگاه‌ها» نقطه نهايي و اوج يك مطالبه عمومي است كه مدت‌‌ها قبل از پيروزي انقلاب اسلامي 1357 نياز و ضرورت آن در بين نيرو‌هاي اجتماعي و حتي در ميان نخبگان آموزشي اواخر دوره پهلوي دوم، البته در سطح و مرتبه متفاوتي وجود داشته است. اين نيرو‌ها به انحاء متفاوت اعم از تأثيرپذيري از خودانتقادي‌‌‌هاي غرب در دوره مابعد جنگ جهاني دوم، يا به‌دليل مشكلات و مسائل نظام آموزشي و دانشگاهي كشور، نسبت به «علم جديد» و نظامات علمي و دانشگاهي انتقاد و اعتراض داشته‌اند. اين مواضع انتقادي گاه به‌طور عيني خود را در برنامه‌هايي نظير «انقلاب آموزشي» يا «آموزش اسلامي» نشان داده است و گاه در قالب ايده‌‌هاي ذهني نظير «علم بومي»، «علم قدسي»، «علم متعهد» و نظير آن در ميان نخبگان فكري مطرح شده و ذهنيت تحول در نظام علمي ـ آموزشي در آستانه وقوع انقلاب اسلامي را قوت بخشيده است. مقاله نشان خواهد داد كه وقوع انقلاب اسلامي و نيروي برآمده از آن، بنا به ماهيت اسلامي انقلاب و نوع و تنوع نيروي سياسي درگير در آن، اين خواست عمومي را در سطح و مرتبه بالاتر با جهت‌گيري متفاوتي پيگيري كرده كه ظهور اوليه آن در واقعه «انقلاب فرهنگي در دانشگاه‌ها» و نهادسازي‌‌ها و سياست‌گذاري‌‌هاي آن بوده است. براي تباريابي و شناسايي اين روند‌هاي فرهنگي و اجتماعي اثرگذار، از شيوه كار فوكو استفاده شده است.

The present article is an attempt to study the pre-revolution trends that left their impacts on the event of Cultural Revolution in Universities (1980). Contrary to the dominant approach that considers this event a product of political skirmishes between the rival forces in the early period after the victory of the Islamic Revolution and introduces it as an event without any social necessity and a political act free from theoretical aspects, the findings of this paper show that the event of Cultural Revolution in Universities is the peak and pinnacle of a public demand, whose necessity had existed long time before the victory of the revolution in 1979 among the social forces and even the academic elite in late Pahlavi era, of course, on a different level and with different degrees. These forces, were critical of the “new science” as well as the scientific and university systems due to various reasons, including the impacts of Western self-criticism of post-World War II era, or due to the problems of the educational and university systems. This critical stance at times appeared in objective plans such as Educational Revolution or Islamic Education and sometimes in the form of subjective ideas such as “Indigenous Science”, “Sacred Science”, “Concerned Science”, etc. among the intellectual elites, strengthening the idea of change in the scientific-educational system on the threshold of the victory of the Islamic Revolution. The present paper’s contention is that the victory of the Islamic Revolution and the force produced by it, due to the Islamic nature of the Revolution and the type and diversity of its political forces, followed up this public demand on a higher level with a different orientation, whose early manifestation was seen in the event of the “Cultural Revolution in Universities” and its institution-building and policymaking. In order to trace back the genealogy of, and, identify this effective cultural-social trend, Foucault’s genealogical method has been employed.