سرشت گفتماني جريان ارجاء در عصر اموي

The Discursive Character of the ‘Irjā Movement in the Umayyad Period

در مقالۀ پيش رو، جريان ارجاء در دورۀ اموي را از چشم‌انداز گفتماني بررسي مي‌كنيم تا از اين رهگذر تناقض‌نماهاي موجود در مجموعۀ گرايش‌ها و رويكردهاي آن را برطرف نماييم. چنانكه نشان خواهيم داد گفتمان ارجاء اگرچه گره‌گاه يا هستۀ ثابتي داشت، ولي آغازگاه و همچنين معنا و دلالت‌هاي آن در عراق، فرارود/خراسان و شام متفاوت بود. اين گفتمان به‌طور عمده دربر دارندۀ ديدگاهي ويژه دربارۀ ايمان و رابطۀ آن با كردار بود و در كنار آن از چند اصل سياسي پيروي مي‌كرد. در اين نوشتار بسترهاي اجتماعي و سياسي گوناگون شكل‌گيري گفتمان ارجاء مورد توجه ويژه قرار گرفته است. آنچه در اين نوشتار بر آن تأكيد مي‌شود، اين است كه چگونه از بسترهاي گوناگون سياسي- اجتماعي در فرارود/خراسان، عراق و شام، نگرشي كمابيش همسان دربارۀ ايمان سر برآورد و پيدايش ايستارهاي سياسي گوناگون از جمله در برابر دولت اموي را سبب گرديد. همچنين خواهيم گفت كه قضاوت و موضع‌گيري سياسي دربارۀ حكومت امويان و نيز ارادۀ اين دولت ـ ‌به‌رغم اهميت يافتن مناسبات ميان امويان و مرجئه‌ ـ بسان يك عامل اصلي و انحصاري در شكل‌گيري گفتمان ارجاء نقش تعيين‌كننده‌اي نداشته است.

In this paper, the ‘irjā’ movement will be analyzed from a discursive perspective in order to rethink some paradoxes in its approaches and tendencies. It will be shown that the discourse of ’irjā’ had one core, but different origins, meanings, and significations in Iraq, Transoxiana/Khurāsān, and the Levant. This discourse generally followed a special perspective regarding faith, and its relationship with deeds, as well as some political principles. This paper seeks to uncover the different social and political contexts of this discourse. A major objective is to see how the different social and political contexts in Iraq, Transoxiana/Khurāsān, and the Levant gave rise to a mostly singular view on faith, and the emergence of different political stances against the Umayyads. It will be also demonstrated that political stances against the Umayyads and the will of the state - despite its relationship with the movement -- was not the only determining factor in the formation of the ’irjā’ discourse.