تحليل گفتمان انتقادي داستان مرگ بونصر مشكان بر اساس رويكرد نورمن فركلاف

Critical Discourse Analysis of ‘The Death of Bunasr-e Moshkan’ based on the Approach of Norman Fairclough

تحليل گفتمان انتقادي رويكردي نوين در تحليل گفتمان است كه در دهه‌هاي اخير، در طيف وسيعي از پژوهش‌ها در رشته‌هاي ادبيات و روان‌شناسي به كار گرفته شده است. اگرچه رويكرد تحليل گفتمان انتقادي رابطۀ زبان، قدرت، ايدئولوژي و گفتمان را در اولويت قرار مي‌دهد، اما ادبيات ملت‌ها را نيز مي‌توان در چارچوب گفتمان انتقادي و نقد زبان‌شناختي تحليل و تفسير كرد. تاريخ بيهقي از جمله آثاري است كه بررسي آن در چارچوب تحليل گفتمان انتقادي ميسر است و به تحليلگر امكان مي‌بخشد تا رابطۀ قدرت، ايدئولوژي و گفتمان را در اين اثر آشكار سازد. اين پژوهش بر آن است تا با بررسي زبان‌شناختي داستان «مرگ بونصر مشكان» از تاريخ بيهقي، به لايه‌هاي زيرين و پنهان متن ـ يعني وضعيت رابطۀ قدرت و ايدئولوژي در عصر غزنوي ـ برسد و با كنار هم گذاشتن ايدئولوژي‌هاي مختلف در درون متن، به آشنايي‌زدايي انتقادي دست پيدا كند. براي اين كار، از رويكرد تحليل گفتمان انتقادي نورمن فركلاف استفاده مي‌شود و متن در سه لايۀ توصيف، تفسير و تبيين مورد تحليل قرار مي‌گيرد. در سطح توصيف، بيشتر بر انتخاب نوع واژگان، شخصيت‌ها و جنبه‌هاي استعاري تأكيد شده است كه ديدگاه ايدئولوژيك نويسنده را بيان مي‌كند. فضاي سرد و بي‌روح حاكم بر داستان، اختناق اوضاع اجتماعي آن دوره و حس آزادي‌طلبي توأم با يأس شخصيت اصلي داستان كه در كلمات و عبارات متن نهفته و نويسنده با هنرمندي تمام آن‌ها را كنار هم آورده است، از ويژگي‌هاي برجستۀ اين بخش به شمار مي‌آيد. در سطح تفسير، بحران عاطفي و رواني حاكم بر اجتماع آن دوران و گفتمان طيف‌هاي مختلف با پيوندي بينامتني تفسير مي‌شود. در سطح تبيين، تقابل آسايش روحي و پريشاني، تعهد و بي‌تعهدي، وفاداري و خيانت، دوستي و دشمني، همگي، فضاي داستان را در هيجان تقابلي فرومي‌برد.

Critical discourse analysis is the modern approach to discourse analysis which has been used in a wide range of disciplines in recent decades, including literature and psychology. Although critical discourse analysis approach prioritizes the relationship among language, power, ideology and discourse in political-social issues, it is possible to analyze and interpret the literature of nations in the context of critical discourse analysis and linguistic criticism. Tarikh-e Beyhaqi is among those literary works which can be studied in the framework of this approach. It enables the analyst to reveal the relationship among power, ideology and discourse. Linguistically examining the episode ‘The Death of Bunasr-e Moshkan’, the present study sought to explore the deep and hidden layers of the text, i.e. the status of the relationship between power and ideology in Ghaznavi period. It also aimed at achieving critical defamiliarization through discovering and interpreting different ideologies in the text. In so doing, the writers used Norman Fairclough’s approach in critical discourse analysis and analyzed the text in descriptive, interpretive and expressive layers. In descriptive layer, word selection, characters and metaphorical aspects are emphasized, so that the ideological approach of Beihaghi is expressed. The noticeable features of this part included the cold and lifeless space dominating the episode, the serious state of society at that time, and the sense of freedom-seeking and desperation of the protagonist. All of these features were masterfully indicated in words and expressions of the episode. In interpretive layer, the emotional and mental crisis of that time and the discourse of different groups of people are interpreted through intertextuality. In expressive layer, the contrasts of mental comfort and discomfort, responsibility and irresponsibility, loyalty and betrayal, and friendship and enmity, adds a contrastive excitement to the episode.