مطالعۀ كاركرد سازۀ آبي حصار سوم محوطۀ باستاني چغازنبيل با مطالعۀ ميداني و مدل‌سازي هيدروليكي‌ـ هيدرولوژيكي

Investigating the Function of the Water System of the Ancient Site of Tchogha Zanbil: A Field Survey and Hydrologic-Hydraulic Modeling

محوطۀ باستاني چغازنبيل به‌عنوان اولين ميراث جهاني ثبت‌شده در ايران، دربرگيرندۀ سه محوطۀ هم‌مركز اصلي با مرزهاي حصار مركزي، حصار مياني و حصار بيروني است كه بناهاي شاخص مانند زيگورات، مجموعه كاخ‌ها و آرامگاه‌ها و تأسيسات شهري را در خود جاي داده است. يكي از مهم‌ترين سازه‌هاي اين محوطه، سازۀ آبي حصار سوم مي‌باشد كه مشاهدات و مطالعات ژئوفيزيك اين پژوهش، دو آنومالي مدفون ديگر را نيز با مصالح مشابه در نقاط ديگري از حصار سوم شناسايي كرده است. رومَن گيرشمن (1895ـ۱۹۷۹) باستان‌شناس و حفار مجموعه، اعتقاد داشت كه آب انتقال‌يافته از رودخانۀ كرخه در محل سازۀ آبي تصفيه شده و مورد استفادۀ ساكنان شهر قرار مي‌گرفته است؛ ليكن مرتفع بودن محوطۀ باستاني نسبت‌به نقاط اطراف و عدم حضور شواهدي مبني بر كانال انتقال آب از كرخه به‌سمت حصار سوم در نقطۀ سازۀ آبي، سؤال اصلي اين پژوهش را مبني بر نوع و مكانيسم عملكرد سازۀ آبي مورد مطالعه ايجاد مي‌كند. ديدگاه عملكرد دفعي سازۀ آبي موجود با عنايت به نتايج بررسي‌هاي اخير نيز به‌عنوان يكي از فرضيه‌هاي اصلي از ديدگاه مهندسي آب در اين پژوهش، مورد مطالعۀ دقيق قرار مي‌گيرد. اين پژوهش با مطالعات ميداني زمين‌شناسي زهكش‌هاي طبيعي و بررسي وضعيت تخليۀ رواناب و زهاب شهري، مطالعات بيولوژيكي و محيط‌زيستي آغاز شد. مطالعات دقيق ژئوفيزيك حصار سوم براي شناسايي احتمال وجود سازه‌هاي مشابه و اسكن ليزر سازۀ آبي موجود براي تشخيص هندسۀ دقيق مجاري داخلي سازه انجام شد. با توجه به ميزان توان توليد هيدرولوژيكي رواناب در زيرحوزه‌هاي منتهي به سازه‌هاي آبي موجود و تطبيق آن با ظرفيت گذردهي هيدروليكي، وضعيت توپوگرافي و زمين‌شناسي و همچنين پلان قرارگيري ساير آنومالي‌هاي سازۀ آبي در قسمت‌هاي ديگر حصار سوم، مي‌توان عملكرد زهكشي رواناب و زهاب شهري زيرحوزه‌هاي محوطه را از ديدگاه مهندسي آب و هيدروليك، تأييد و تصديق نمود.

The ancient site of Tchogha Zanbil was a complex in the Elamite city of Dur Untash. It was protected inside three concentric walls. The ziggurat, temples and palaces and other urban facilities were inside the walls of the ancient city. Tchogha Zanbil is also famous because of its water technologies, especially the water system in the third enclosure of the ancient site. Roman Ghirshman (1895-1979) who carried out the main excavations at the site supposed that it was a water refinery system for the use of the city inhabitants. Nevertheless, the high altitude of the ancient city and the lack of evidence of the existence of a canal from the Karkheh River raise the question of the function and mechanism of this water system. The possibility of the system to have been a drainage system or a reservoir to save water is also precisely studied. Geological surveys of natural drainage paths, examination of the discharge of urban runoff, and biological and environmental studies were carried out. Documentation was carried out with a laser scanning system, as well as geophysical and hydrological surveys that were used to map the inner channels of the system. Finally, the studies show that the draining function can be a plausible hypothesis in view of hydraulic engineering for the Tchogha Zanbil water system.