بررسي و تحليل جلوه‏ هاي خردگريزي در اشعار صائب

A Study of the Manifestation of Irrationalism in the Saeb's Poems

تا پيش از روزگار صفويه عوامل متعدّدي نظير مجادلات دامنه ‏دار اشاعره و معتزليان و شكست طرف‏داران خرد در مقابل اشعريان خردگريز، غلبة اقوام بيگانه بر ايران، اشاعة نظام خانقاهي، تأسيس نظاميه‏ ها و سياست‏ هاي خردستيز حاكميّت‏ ها موجب شده بود عقل و دانش‏ هاي مرتبط با آن در جامعه ايراني يكسو و واپس نهاده شود. بازتاب اين تفكّر در ادبيّات فارسي، در هيئت نفي و مذمّت خرد و ترجيح عشق بر آن، با بسامد زياد ديده مي ‏شود. جلوة بيشتر اين موضوع سنّتي و ديرينه در آثار صائب و هم‌نسلان او قابل تأمّل است. برخي از دلايل مهمّ توجّه صائب و سرايندگان معاصر وي به موضوع تعطيلي خرد و نكوهش آن در شعر بدين ترتيب است: تقليد و تأثيرپذيري از نمونه‏ هاي به تثبيت رسيده در آثار قدما؛ بعضي از اقتضائات و ظرفيّت‏ هاي مهمّ سبك هندي نظير مضمون‌پردازي، اسلوب معادله(روابط تناظري) و ايجاد تناسب و برقراري روابط شگفت ‏انگيز و حيرت‌افزا ميان واژگان در شعرو تأثيرپذيري از جريانات حاكم بر اوضاع اجتماعي و فرهنگي جامعه بويژه غلبة علماي اخباري و اهل حديث بر حكماء و فلاسفه. اين نوشته نشان مي‌دهد كه در اشعار صائب، خردگريزي با بسامد بالا و به گونه‏ هاي متعدّدي جلوه يافته است كه از آن ميان به برتري عشق بر عقل، ترجيح جنون و شراب و مستي بر تعقّل و هوشياري، تسليم عقل در مقابل حسن و جمال يار، مذمّت خرد، پرهيز از علوم رسمي و نفي موشكافي و ردّ فلسفه و براهين منطقي مي‏توان اشاره كرد. هم‏چنين اين پژوهش به تحليل علل و موجبات تحقير خرد در ديوان صائب و جلوه‏ هاي گوناگون آن مي ‏پردازد.

Until the age of Safavids, numerous elements such as long-lasting controversies between Ash‟arites and Mu‟tazilites, the defeat of proponents of rationalism from anti-rationalist Ash‟arites, dominance of Turks over Iran, prevalence of Sufism, establishment of Nizamiye (schools), and the ruling anti-rationalist policies caused the “reason” and relevant knowledges to be disregarded in the Iranian society. This ideology has been fully reflected in Persian literature in the form of the rejection and mitigation of rationalism and the preference of „love‟ to rationalism . The extreme representation of this concept in the works of Sa'eb and his followers seems to be highly amazing. There are some reasons for downgrading the „reasoning‟ by Sa‟eb and his contemporary poets. Some of them can be due to existence of requirements and potentialities of Hindi style such as conceptualization, equilibrium, creation of parallelism and wondrous and bewildering relationship between lexical structures in the poems. The other reasons can refer to re-patterning of the previously established samples used by earlier poets, the impacts caused by the dominant social and cultural conditions in the society, particularly the dominance of traditionalism over the wise and philosophers. This article shows that anti-rationalist ideology in Saeb`s pomes has frequently been presented in various ways, including the priority of love to reasoning, insanity and wine to reasoning and soberness, submissiveness to the beauty of the beloved, and mitigation of reasoning, abstention from dealing with knowledge, rejection of scrutinization common to philosophical and logical thought. Also this research focuses on the other causes of anti-rationalism in Saeb‟s Divan.