جايگاه مشاركت در انديشة سياسي اسلام

The place of participation in Islamic political thought

ساحت اندیشة سیاسی در اسلام به مثابة نظام منسجم و ساختارمندی، واجد آموزه‌هایی ناب و قدسی و كارویژه‌هایی درخور، برای اداره و تمشیت امور سیاسی، اجتماعی و تربیتی انسان‌هاست. از این‌رو می‌توان بازتاب بسیاری از ایده‌های اجتماعی امروزین را در نصوص، روایات و آرای متفكران اسلامی به عیان دید و محكی برای ارزیابی و نقد دیدگاه‌های گوناگون در آن سراغ گرفت. از جملة این ایده‌ها، مشاركت شهروندان در مدیریت كلان جامعه است كه سابقة استقرار و میزان فراگیری آن در هر نظام سیاسی، از سرامدی، كارایی و مطلوبیت نظام مورد نظر حكایت دارد. در همین چارچوب، نظریة مشاركت در اندیشۀ سیاسی در اسلام ، پیشینه و جایگاه منسجم و جاافتاده‌ای، به‌صورت منصوص، روایی و جدلی دارد كه این امر، خود گواهی بر دیرینگی كاربرد این نظریه است و ضرورت ارزیابی آن در فقه سیاسی اسلام را توجیه‌پذیر می‌كند. با وجود این، باید توجه داشت كه مشاورت در اسلام، با آنچه در نظام‌های سیاسی - حقوقی توسعه‌یافته از مشاركت مراد می‌شود، فارغ از تشابه، تمایزاتی هم دارد. در حقیقت نفس مشاركت - مشاورت در اندیشه‌های اسلامی، بر بنیادی از ایجاد شوق و رغبت در مردم سازمان یافته است و با سازوكارهایی چون: «بیعت»، «نظارت عمومی»، «حق‌النصیحه»، «دعوت به خیر» و «امر به معروف و نهی از منكر»از انگارة مشاركت سیاسی، به مفهوم متعارف آن در ادبیات سیاسی بازشناخته می‌شود. آری مقالة پیش‌رو از سه زاویه: نخست توجه به جایگاه نظریة مشاركت در منابع اسلامی؛ دوم، بررسی بازتاب مشاركت و مشورت در آرای متفكران اسلامی و سرانجام شناسایی سازمان حقوقی مشاركت در قوانین بالادستی، به موضوع پژوهش می‌نگرد.    

Political thinking in Islam is seen as an integrated system with lean and holy teachings and special guidelines to rune social, political and educational affairs of people. Hence, one can see many today social ideas in the narratives and statements by both Shiite and Sunny Islamic thinkers as a benchmark to evaluate and analyze their different attitudes. An idea is citizens’ participation right in society’s macro management that its ongoing record and prevalence in any political system shows its superiority, efficiency and utility. In the same framework, participation theory has a well – established status in Islamic political thinking which indicates the long history of this theory and justifies the necessity to evaluate it in Islamic political jurisprudence. However, one should note that the bilateral nature of participation – consultation in Islam differs from what seen in western democratic systems irrespective of some similarities. In fact, in Islamic thinking, participation – consultation is based on institutionalizing religious enthusiasm in people through mechanisms as “allegiance”, “public supervision”, “the right of advice”, “invitation to wellness”, and “enjoining good and forbidding wrong” recognized as the variables of political participation in its relevant concept in political literature. In present paper, by focusing on analyzing the role of participation in Islamic political thinking in three angels (the origin of participation theory in Islamic resources; reflects of participation in the decrees by Islamic thinkers; and highlighting the legal status of participation in upstream laws), the participation theory is assessed in Islamic political thinking.