تأملي در مفهوم و ارزش خلاقيت: ارزش خلاقانۀ معماري مبتني‌بر الگو (مقايسۀ چارچوب ارزشي سنتي، معاصر و اسلامي)

The Rethinking of Ontological and Ethical Aspects of Creativity: the Creative Value of Precedent-Based Architecture

امروزه خلاقيت مفهومي است كه برخورداري از آن، به‌نوعي مرادف ارزشمندي شخص و عمل او شمرده مي‌شود. اين مفهوم ازآن‌رو كه در حوزۀ ادبيات آموزشي و حرفه‌اي معماري بسيار موردتوجه بوده و جايگاه ويژه‌اي دارد، نه‌تنها زمينه براي تأمل در آن مي‌گستراند، بلكه ضرورت بازانديشي «معنا»ي آفرينش را هم ايجاد مي‌كند. چنين وضعيتي در معماري پيش از مدرن مطرح نبوده است، لذا اين سؤال اساسي طرح مي‌شود كه آيا عمل خلاقانه في‌نفسه واجد ارزش است و اگر نيست، چه چيزي و چگونه آن را واجد ارزش مي‌كند، با كدام مباني سنجيده و در چه زمينه‌هايي و با چه حدودي تأييد يا نفي مي‌شود؟ روش تحقيق براساس راهبرد تفسيري، به‌همراه استدلال منطقي و بهره‌گيري از مدل‌سازي مفهومي بوده است؛ به‌اين‌ترتيب، يك ساختار نظري سه وجهي در نظر گرفته شده است. در وجه اول، بحث خلاقيت از دو منظر علمي و فلسفي ِسنت‌گرا و نوگرا تبيين شده‌ است؛ وجه دوم دو مبحث «مفهوم» و «ارزش» خلاقيت را پوشش مي‌دهد؛ وجه سوم مربوط است به نسبت موضوع با دو نوع از معماريِ «الگومدار» و «بدون الگو». درنتيجه و در تطبيق دو نگرش علمي و فلسفي مفهوم خلاقيت، ادعاي منشأ «هيچ» براي خلاقيت، بر پايۀ ادبيات موجود، هم در نگرش سنتي و هم در رويكرد مدرن رد شده يا حداقل موردترديد واقع مي‌گردد؛ درنتيجه، خلاقيت همواره مبتني‌بر الگوست؛ اما تفاوت كار، صرفاً از محل «الگوپذيري صريح و آشنا» و «الگوپذيري غيرصريح و ناآشنا» يا «زمينه‌گرا بودن» و «زمينه‌گرا نبودن» الگوها قابل‌طرح است؛ كه اين موضوع در بررسي نمونۀ موردي طرح‌هاي توسعۀ سنتي و مدرن مجموعه حرم حضرت معصومه(س) در قم مورد تحليل و تبيين قرار گرفته است. درنهايت و پس از مقايسۀ ارزش عمل خلاقانۀ قياسي و استقرايي از دو منظر معاصر و اسلامي، اين نتيجه حاصل شد كه ماهيت خلاقيت از ديدگاه مدرن و سنتي تفاوت ماهوي باهم ندارد، بلكه موضوع اساسي بايد مربوط به ارزش‌ها باشد و اينكه هريك، كدام وجه خلاقيت (صراحت الگويي يا پنهان‌كردن الگو) را ترجيح مي‌دهند؛ بررسي انتهاي مقاله از منظر اسلامي، وجه نخست‌ـ صراحت الگويي‌ـ را به‌وضوح واجد ارزش بيشتر نشان مي‌دهد.

Creativity is a concept that is counted nowadays as a person’s most valuable characteristics. It is highly important in the literature of architectural education and the profession. Its normative place in architectural design makes it an essential subject of study. The “meaning” of this concept is put into question in this paper due to its source of normative value. The research method is a theoretical debate based on an interpretive strategy in conjunction with rational reasoning and conceptual modeling. A three-dimensional model is introduced to present all logical aspects of a comparative study of creativity within modern and traditional philosophical stances. In the two other dimensions, the “ontological” and “ethical” aspects of creativity are studied, as well as the “precedent-based” vs. “non-precedent-based” architecture. The ontological study refuted, or at least, questioned the claim that there is some phenomenon as creatio ex nihilo (creation from nothing), which is valid in both traditional as well as modern stances. Therefore, creativity always incorporates prior knowledge, with the difference lying in the tacit or explicit representation of the source of creativity. This could also be related to the contextual or non-contextual source of inspiration. This distinction is investigated in traditional and modern structures of the Shrine of Hazrat-e Ma‘sumeh. Lastly, the ethical value of the deductive and inductive nature of architectural creation is discussed with reference to modern as well as Islamic points of view. It is concluded that there is no ontological difference in traditional or modern thinking regarding creative activity and that the point of departure pertains to the ethical aspects, making either explicit or tacit source of creativity preferable. In this paper, it is shown that from the Islamic stance, explicit precedents are considerably valued over tacit precedents.