صورت ايوان در معماري ايراني، از آغاز تا سده‌هاي نخستين اسلامي

The Form of Iwān in the Context of Iranian Architecture, From the Beginning to the Early Islamic Centuries

ايوان يكي از فضاهاي مهم و شاخص معماري ايراني است كه سابقۀ حضور آن به محوطۀ تاريخي حسنلو (طبقۀ چهارم، سدۀ ۹ تا ۱۱ ق.م) مي‌رسد. استفاده از ايوان، طي سده‌ها و هزاره‌ها در معماري ايران نشان مي‌دهد ايوان صورت پايدار و الگويي كهن در معماري ايراني است كه تداوم خود را از كهن‌ترين شواهد تا نمونه‌هاي متأخر همچنان حفظ كرده است. مقالۀ حاضر صورت ايوان و تحولات آن را در دوران قبل اسلام و دوران اسلامي موردبررسي و تحليل قرار داده و تلاش كرده است به درك روشني از ساختار ايوان برسد. شناخت صورت ايوان، براي فهم معنا و عملكرد آن ضروري به‌نظر مي‌رسد. مقالۀ پيش رو با رويكرد تاريخي، ويژگي‌هاي ساختاري ايوان را بر مبناي بناهاي شاخص از دوران قبل از اسلام و دوران اسلامي تشريح كرده است. بررسي ايوان‌ها نشان مي‌دهد آن‌ها را مي‌توان به سه گروه تقسيم كرد. ايوان‌ها در صورت‌هاي متنوعي چون ايوان ستون‌دار، ايوان طاق‌دار و ايوان با تلفيق طارما ظاهر شده‌اند. اين اشكال متنوع در محور تقارن بناها و در مركز يك ضلع يا اضلاع ساختمان، سازمان‌دهي شده و معمولاً با حياطي در جلو و تالاري در پشت خود تركيب شده‌اند. ايوان‌ها علاوه‌بر ايفاي نقش ارتباطي با ساير فضاها، سبب به‌وجودآمدن طرح‌هاي يك يا چند محوري در بناها شده‌اند. چنان‌كه به‌صورت يك واحد منفرد، زوجي، سه‌گانه يا چهار‌گانه به‌نمايش درآمده‌اند. تداوم ايوان در صورت‌هاي متنوع، ارزش و اهميت اين فضا را در سنت معماري ايراني نشان داده و تجلي آن در تركيب‌هاي مختلف موجب شده است تا ايوان به شاخص معماري ايراني تبديل شود.

The iwān is one of the most prominent spaces of Iranian architecture whose background can be traced to the historical site of Hasanlu IV (ninth to eleventh centuries B.C.). The inclusion of the iwān in Iranian architecture indicates that it is an historical model and a consistent feature of Iranian architecture, maintaining its continuity over centuries and millennia. This study investigates the form of iwān and its development from pre-Islamic to Islamic eras and attempts to provide a clear understanding of its architectural structure. Knowing the form of iwān is a necessary step in assimilating both its meaning and its function. Having a historical approach studying a number of highly recognized structures from both the pre-Islamic and Islamic periods, this article describes the structural features of the iwān in different eras. The analysis reveals that iwāns can be categorized in three groups: columned, vaulted, and iwāns with a tarma. These diverse forms appear in the center of one side or several sides of a building, organized on the symmetrical axis of the structures and typically combined with a courtyard in the front and a hall at the back. Iwāns not only communicate with other spaces, but also create single- or multiple-axis designs in buildings. Iwāns appear in the form of single, dual, triple or quadruple units. The continuity of the diverse configurations of the iwān indicates the value and significance of this element throughout the tradition of Iranian architecture. The manifestation of the iwān in various architectural combinations proves it as a distinctive feature of Iranian architecture.